Η Μάχη του Σαρανταπόρου αποτελεί την πρώτη πολεμική επιχείριση της Ελλάδας στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Έλαβε χώρα στις 9 Οκτωβρίου του 1912 στα Στενά του Σαραντάπορου. Μετά τη σύγκρουση της πρώτης μέρας, οι τουρκικές δυνάμεις συμπτύχθηκαν προς τα Σέρβια, αφήνοντας στα χέρια του ελληνικού στρατού αρκετό υλικό και λίγους αιχμαλώτους. Οι ελληνικές δυνάμεις έπειτα από ισχυρή αντίσταση των τουρκικών δυνάμεων, πέτυχαν μια σημαντική νίκη η οποία άνοιξε το δρόμο για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.
Αντίπαλοι στον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο ηταν τα 4 χριστιανικά κράτη της χερσονήσου του Αιμου, Βουλγαρία, Σερβία, Μαυροβούνιο και Ελλάδα απο τη μια πλευρά και η οθωμανική αυτοκρατορία απο την αλλη. Απο τους συμμάχους η Βουλγαρία διέθετε τὸν ισχυρότερο στρατό, ενω η Ελλάδα, πλήν του στρατού της, διέθετε και ισχυρό στόλο. Απέναντι στις δυνάμεις των 4 κρατών η Τουρκία αντέταξε στρατό 350.000 περίπου ανδρών, 6.000 ιππείς, 850 πεδινά πυροβόλα και 750 πυροβόλα φρουρίων.
Η αντίδραση της Πύλης στην τελεσιγραφική διακοίνωση των συμμάχων κρατών της Βαλκανικής ηταν, όπως αναμενόταν, αρνητική. Οι διπλωματικοί τους εκπρόσωποι εγκατέλειπαν τὴν Κωνσταντινούπολη αφου επέδωσαν τη διακοίνωση για την κήρυξη του πολέμου, στὶς 4/17 Οκτωβρίου 1912. Η απόφαση της ελληνικης κυβερνήσεως να κηρύξει τον πόλεμο εναντίον της Τουρκίας χαιρετίσθηκε απο την πανελλήνια κοινή γνώμη με ζωηρό ενθουσιασμό.
Ηδη, σε απάντηση της προκλητικής κατασχέσεως είκοσι ελληνικών πλοίων απο τις λιμενικές αρχές του Ελλησπόντου της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης, ο Έλληνας πρωθυπουργός είχε απο τις 1/14 Οκτωβρίου δεχθεί στη βουλή τους Κρήτες βουλευτές. Με διάγγελμά του πρός τον ελληνικό λαό ο Γεώργιος Α΄ επιβεβαίωνε την απόφαση του έθνους να διεκδικήσει στο πεδίο της μάχης την αναγνώριση των δικαίων του :
«Αἱ ιεραί υποχρεώσεις πρός την φιλτάτην πατρίδα, πρός τους υποδούλους αδελφούς μας και πρός την ανθρωπότητα», έλεγε ο βασιλιάς, «επιβάλλουσιν εἰς το κράτος, μετά την αποτυχίαν των ειρηνικών προσπαθειών του πρός επίτευξιν και εξασφάλισιν των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των υπό τον Τουρκικόν ζυγόν Χριστιανών, όπως δια των όπλων θέσῃ τέρμα είς την δυστυχίαν ήν ούτοι υφίστανται απο αιώνων!».
Η γενική επιστράτευση, που άρχισε τα μεσάνυχτα της 17ης Σεπτεμβρίου 1912, απέδωσε την προβλεπόμενη απο τα σχέδια επιστρατεύσεως δύναμη. Μόλις δόθηκε η διαταγή για προέλαση, τις πρώτες πρωινές ώρες της 5ης Οκτωβρίου, ο στρατός της Θεσσαλίας κινήθηκε, έχοντας στην πρώτη γραμμή τέσσερις μεραρχίες, την 1η, 2η, 3η και 4η, την ανεξάρτητη ταξιαρχία ιππικού και τα ανεξάρτητα τάγματα ευζώνων (απόσπασμα ευζώνων), και έφτασε τις πρώτες βραδινές ώρες στα πρόθυρα της Ελασσόνας. Σε δεύτερη γραμμή οι 5η και 6η μεραρχίες διανυκτέρευσαν στα σύνορα, ενώ η 7η έμεινε στη Λάρισα. Τα περισσότερα τουρκικά συνοριακά φυλάκια βρέθηκαν εγκαταλειμμένα, αλλά μερικά αντιστάθηκαν για λίγες ώρες (Μελούνα, Προφήτης Ηλίας, Τσούκα κ.α.).
Την επομένη, 6η Οκτωβρίου, η 1η και η 2η μεραρχία κινήθηκαν για να καταλάβουν την Ελασσόνα, που την υπερασπίζονταν μικρές τουρκικές δυνάμεις, δηλαδή 3 τάγματα πεζικό, δύο πυροβολαρχίες και μια ίλη ιππικού. Οι Τούρκοι ήταν πρόχειρα οχυρωμένοι στα υψώματα βόρεια της Ελασσόνας και οι δύο ελληνικές μεραρχίες κινήθηκαν κυκλωτικά, η 1η απο τα ανατολικά και η 2η απο τα δυτικά. Προηγήθηκε μονομαχία πυροβολικού και κατά τις 2 το πρωί οι τουρκικές δυνάμεις, που βάλλονταν από δύο πλευρές, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν μετά τρίωρη μάχη. Το ελληνικό πεζικό καταδίωξε το εχθριλό και ἀφου καταλήφθηκε η Ελασσόνα συνεχίστηκε η καταδίωξη μέχρι τις 2 περίπου το μεσημέρι.
Οι υπόλοιπες μεραρχίες κινήθηκαν χωρίς παρενοχλήσεις απο εχθρικά τμήματα. Μονάχα το απόσπασμα ευζώνων έδωσε μάχη με την τουρκική φρουρά της Δεσκάτης (2 τάγματα), που είχε οχυρωθεί στο ύψωμα Τρέτιμ Τεπέ. Οι εύζωνοι κατέλαβαν το ύψωμα και καταδίωξαν για λίγο τους αντιπάλους τους. Στις 4 το απόγευμα απέκρουσαν αντεπίθεση τάγματος που προσπάθησε να ανακαταλάβει τη Δεσκάτη.
Η τοποθεσία Σαρανταπόρου, όπου είχε επιλέξει να οργανώσει την άμυνα της η Τουρκική Διοίκηση, ήταν φύσει ισχυρή με εξαίρετα και ευρεία πεδία βολής. Η φυσική της ισχύς, επαυξήθηκε από την τεχνική οργάνωση υπό την επίβλεψη του γερμανού στρατηγού Φον Ντερ Γκολτς Πασά. Στην υπόψη περιοχή οι Τούρκοι παρέταξαν την 22η Μεραρχία και την Μεραρχία Νεαπόλεως με αποστολή τη σταθερή άμυνα στις οχυρωμένες τοποθεσίες Σαρανταπόρου και Λαζαράδων Βογγόπετρας. Κύριος σκοπός τους ήταν η απαγόρευση της προελάσεως του ελληνικού στρατού προς τα βόρεια.
Το σχέδιο ενεργείας του ελληνικού Γενικού Επιτελείου προέβλεπε την κατά μέτωπο επίθεση στα στενά Σαρανταπόρου, με ταυτόχρονη και από τα δύο πλευρά υπερκερωτική ενέργεια προς τα Σέρβια, για την κατάληψη της γέφυρας του Αλιάκμονα, την αποκοπή της συμπτύξεως του εχθρού και την καταστροφή του. Η Στρατιά Θεσσαλίας με 6 μεραρχίες, 1 ταξιαρχία ιππικού και 2 αποσπάσματα ευζώνων, στις 9 Οκτωβρίου 1912 επιτέθηκε στη γενική κατεύθυνση Σαραντάπορο – Σέρβια. Οι 1η, 2η, και 3η Μεραρχίες επιτέθηκαν εναντίον του τομέα Σαρανταπόρου.
Η 4η Μεραρχία προέλασε μέσω των χωριών Λιβαδερό – Μεταξάς – Τριγωνικό, με σκοπό να βρεθεί στα νώτα της εχθρικής παράταξης στα Σέρβια. Η 5η Μεραρχία επιτέθηκε εναντίον του τομέα Λαζαράδων – Βογγόπετρας, με σκοπό να τον διασπάσει, να κινηθεί προς Κοζάνη και να κυκλώσει τα τουρκικά στρατεύματα, Η 6η Μεραρχία παρέμεινε στο χωριό Πετρωτό ως γενική εφεδρεία, οι Τούρκοι προέβαλαν σθεναρή αντίσταση, οι Έλληνες μαχητές είχαν να παλέψουν όχι μόνο έναντίον ισχυρά οργανωμένου αντιπάλου, αλλά και ενάντια στις εδαφικές και καιρικές δυσχέρειες.
Την νύχτα 9 προς 10 Οκτωβρίου, οι τουρκικές δυνάμεις μπροστά στο σοβαρό κίνδυνο αποκοπής των νώτων τους, που δημιουργήθηκε στο δεξιό πλευρό της διάταξής τους, από την επιτυχημένη ενέργεια της 4ης Μεραρχίας, αναγκάστηκαν να συμπτυχθούν εσπευσμένα προς τα Σέρβια, εγκαταλείποντας το σύνολο του πεδινού πυροβολικού τους και μεγάλες ποσότητες εφοδίων και υλικών.
Το ελληνικό Γενικό Επιτελείο αντιλήφθηκε την τουρκική σύμπτυξη την επομένη το πρωί, οπότε και διέταξε το σύνολο των δυνάμεών του να κατευθυνθούν προς τα Στενά Πόρτας και να καταδιώξουν τις συμπτυσσόμενες εχθρικές δυνάμεις. Κατά τη διάρκεια της καταδίωξης ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε τα Σέρβια. Η ταχεία και νικηφόρα έκβαση της μάχης του Σαρανταπόρου ενίσχυσε το ηθικό του ελληνικού στρατού και άνοιξε τις πύλες για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Οι απώλειες του ελληνικού στρατού κατά τη μάχη του Σαρανταπόρου, σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, ανήλθαν σε 182 νεκρούς και 995 τραυματίες.
Στίς 13 Οκτωβρίου οι πέντε απο τις επτά ελληνικές μεραρχίες πέρασαν τον Αλιάκμονα και στρατοπέδευσαν στο υψίπεδο της Κοζάνης. Η 7η μεραρχία βρισκόταν στα στενά της Πέτρας, η 1η νότια απο τον Αλιάκμονα, στο Βελβεντό, η ταξιαρχία ιππικου έκανε αναγνωρίσεις πρός την κατεύθυνση της Πτολεμαΐδας και της Σιάτιστας και το απόσπασμα ευζώνων πορευόταν πρός τα Γρεβενά. Το Γενικό Στρατηγείο είχε εγκατασταθεί στην Κοζάνη. Δύο δρόμοι ανοίγονταν τώρα για τον ελληνικό στρατό : η να συνεχίσει την προέλασή του με κατεύθυνση το Μοναστήρι, ωσότου έρθει σε επαφή με τους Σέρβους, η να στραφεί πρός τα ανατολικά με κατεύθυνση τη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη.
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που υπήρχαν για τις κινήσεις του τουρκικού στρατού, ο όγκος του είχε υποχωρήσει στη Βέροια, ενώ στα βόρεια της Κοζάνης (περιοχή Καϊλάρια – Ναλμπάνκιοι, δηλαδή στη σημερινή περιοχή της Πτολεμαΐδας) υπήρχαν μικρές μόνο μονάδες εχθρικού στρατού. Η πορεία στα βόρεια, ώσπου ο ελληνικός στρατός έρθει σε επαφή με τους Σέρβους, φαινόταν στο Γενικό Στρατηγείο λογική. Αλλά δύο τηλεγραφήματα που έφτασαν απο την Αθήνα, το απόγευμα και το βράδυ της ίδιας μέρας, ενα του προέδρου της κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου και ένα του υπουργου των Εξωτερικων Λ. Κορομηλά, μετέφεραν την επιθυμία της πολιτικής ηγεσίας να καταληφθεί το γρηγορότερο η Θεσσαλονίκη. Έτσι ο ελληνικός στρατός κινήθηκε πρός Θεσσαλονίκη όπου αντιμετώπισε αρχικά τους Τούρκους στην μάχη των Γιαννιτσών και στην συνέχεια απελευθέρωσε την Θεσσαλονίκη στις 26-27 Οκτωβρίου 1912