Η μάχη στη Ζάμα ήταν η κρίσιμη μάχη που σηματοδότησε το τέλος του Β’ Καρχηδονιακού Πολέμου και τη μείωση της πολιτικής και στρατιωτικής δύναμης της Καρχηδόνας. Διεξήχθη στις 18 Οκτωβρίου του 202 π.Χ. ανάμεσα στον ρωμαϊκό και τον καρχηδονιακό στρατό στην περιοχή της Ζάμας. 

Μετά την τεράστια νίκη του Αννίβα στις Κάννες, ο τελευταίος έχασε την ευκαιρία να επιτεθεί στη Ρώμη τώρα που ήταν ο κυρίαρχος σε ξένο έδαφος και επιδόθηκε στη λεηλασία της Νότιας Ιταλίας. Έτσι ο Δεύτερος Καρχηδονιακός Πόλεμος συνεχίστηκε. Το 214 π.Χ. οι Ρωμαίοι πολιόρκησαν τις Συρακούσες, οι οποίες είχαν αντισταθεί με τις πολεμικές μηχανές του Αρχιμήδη, αλλά τελικά έπεσαν 2 χρόνια αργότερα, το 212 π.Χ. Ο εφοδιασμός όμως του Αννίβα άρχισε να στερεύει και ζήτησε βοήθεια από την Καρχηδόνα. Τελικά ήρθε για βοήθεια ο αδερφός του, ο Ασδρούβας. Όμως πριν καν φτάσει στον Αννίβα, το 207 π.Χ. ηττήθηκε στο Μέταυρο ποταμό από το Γάιο Κλαύδιο Νέρωνα και σκοτώθηκε ή αυτοκτόνησε. Το 205 π.Χ., στη Ρώμη στρατηγός έγινε ο Σκιπίωνας ο επονομαζόμενος Αφρικανός, ο οποίος ήταν ο γιος του Κορνήλιου Σκιπίωνα που ηττήθηκε στον Τίκινο ποταμό. Έτσι αποφάσισε την μεταφορά του πολέμου από την Ιταλία στην Αφρική. Τον επόμενο χρόνο (204 π.Χ.) ένας στόλος 400 μεταγωγικών και 40 πολεμικών ρωμαϊκών πλοίων αποβιβάστηκε στην Αφρική. Έτσι ο Αννίβας αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω στην Καρχηδόνα. Μέχρι και το 202 π.Χ. οι Ρωμαίοι είχαν πολλές επιτυχίες επί αφρικανικού εδάφους.

Η Ρώμη αντεπιτίθεται 

Ο Ρωμαίος Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων αποβιβάστηκε στην Αφρική το 204 π.Χ. και άρχισε αμέσως την εκστρατεία του με σκοπό να αναγκάσει τους Καρχηδονίους να παραδοθούν. Αντιμετώπισε σε διάφορες μάχες τους στρατηγούς των Καρχηδονίων και τους κέρδισε όλους και, επιπλέον, τελειοποίησε την τακτική της περικύκλωσης, την οποία τώρα μπορούσε να εφαρμόζει και χωρίς το ιππικό.

Ο Σκιπίων είχε καταφέρει να πάρει με το μέρος του και τον Μασσανάσση, ο οποίος ήταν ο εξόριστος γιος του Νουμιδού βασιλιά, υποστηρίζοντάς τον στην προσπάθειά του να ανακτήσει τον θρόνο, τον οποίο κρατούσε ο Σύφαξ, σύμμαχος των Καρχηδονίων. Ο νεαρός Μασσανάσσης ανταπέδωσε τη χάρη προσφέροντας τη βοήθειά του και το πολύτιμο ιππικό του, το οποίο είχε φανεί πολύ χρήσιμο στον Αννίβα στις πολυάριθμες μάχες του.

Ύστερα από ορισμένες βαριές ήττες, το συνέδριο της Καρχηδόνας αποφάσισε να ανακαλέσει τον Αννίβα από την Ιταλία για να αντιμετωπίσει την απειλή στη χώρα του. Ο Αννίβας επέστρεψε στο αφρικανικό έδαφος, ύστερα από 15 χρόνια, όχι στην Καρχηδόνα αλλά στο Χαρντουμέτουμ (σημερινά Σούσα της Τυνησίας), όπου η οικογένειά του είχε κτήματα. Ήταν το 203 π.Χ. και αφού αποβιβάστηκε στην Αφρική μαζί με τους 15.000 βετεράνους του, ο Αννίβας ασχολήθηκε αμέσως με την ανασύνταξη του στρατού, στρατολογώντας νεοσύλλεκτους από την Καρχηδόνα και μισθοφόρους του Γίσκωνος και του Μάχωνος, για να προετοιμαστεί για τη δυσκολότερη μάχη της ζωής του.

Οι Καρχηδόνιοι, σίγουροι για τη νίκη τους, αρνήθηκαν τη συνθήκη ειρήνης που πρότεινε ο Σκιπίων. Εκείνος άρχισε αμέσως να καταστρέφει τις περιοχές του εσωτερικού της σημερινής Τυνησίας, ενώ κάλεσε τον Μασσανάσση και το ιππικό του, που ήταν απασχολημένοι με την καταστολή της επανάστασης η οποία είχε ξεσπάσει σε ορισμένες περιοχές του νουμιδικού βασιλείου. Οι συμπολίτες του πίεζαν τον Αννίβα να δράσει, και εκείνος, για να αποφύγει τη σύγκρουση με τον Σκιπίωνα, προήλασε προς το εσωτερικό της χώρας, χωρίς όμως να επιτύχει τον σκοπό του. 

Αφού αναζήτησε για άλλη μια φορά κάποια ειρηνική λύση επειδή είχε συνείδηση των περιορισμένων δυνατοτήτων του στρατού του, αναγκάστηκε να πολεμήσει. Η θέση της μάχης της Ζάμας δεν είναι εξακριβωμένη. Στη Ζάμα υπήρχε μόνο ο καταυλισμός του Αννίβα, πριν από την τελευταία προέλασή του προς τα δυτικά, προς το πεδίο της μάχης. Από την πλευρά του, ο Σκιπίων στρατοπέδευσε στη Ναραγκάρα, αλλά είναι αδύνατον να εντοπίσουμε σε αυτή την περιοχή ένα σημείο που να είναι καττάλληλο για πεδίο μάχης. Η πιθανότερη τοποθεσία είναι εκείνη που προτείνει ο Βέιθ [Veith] στην πεδιάδα του Ντρα-ελ-Μετνάμ, σε απόσταση περίπου 13 χιλιομέτρων από το Ελ Κεφ, περίπου στα μισά της απόστασης από τη Ναραγκάρα έως τη Ζάμα (Σέμπα Μπιάρ).

Επικεφαλής των Ρωμαίων ήταν ο Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων ο Αφρικανός και η σύνθεση του στρατού του ήταν η εξής: πεζικό: 23.000 Ρωμαίοι και άλλοι κάτοικοι της Ιταλικής Χερσονήσου, 6.000 Νουμιδοί και πιθανότατα 900 Βέρβεροι· ιππικό: 1.500 Ρωμαίοι και άλλοι κάτοικοι της Ιταλικής Χερσονήσου, 4.600 Noυμιδοί, 600 Βέρβεροι.

Η διάταξή του είχε ως εξής: στο κέντρο οι λεγεώνες- στην πρώτη γραμμή οι hastati, πίσω από αυτούς οι principes και τέλος οι triarii. Και ο Λίβιος και ο Πολύβιος (ιστορικοί της ρωμαϊκής εποχής) τονίζουν το γεγονός ότι οι υποδιαιρέσεις της λεγεώνας δεν ήταν παρατεταγμένες σε σχήμα σκακιέρας, όπως συνήθιζαν οι Ρωμαίοι, αλλά κάθε υποδιαίρεση στρατιωτών της δεύτερης και της τρίτης γραμμής (principes και triarii) ήταν τελείως ευθυγραμμισμένη με την αντίστοιχη των στρατιωτών στο μέτωπο του στρατού (hastati), για να διευκολύνεται η διέλευση των ελεφάντων χωρίς να γίνονται πολλές καταστροφές στα μεγάλα κενά που ελευθερώνονταν. 

Για να μην είναι ανίσχυρο το παρατεταγμένο με αυτό τον τρόπο μέτωπο, ανάμεσα στα τμήματα των πεζών οι οποίοι καλούνταν hastati τοποθετήθηκαν ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες, που είχαν διαταγή να ξεκινήσουν τη μάχη και να υποχωρήσουν πίσω από τον στρατό, αφήνοντας ελεύθερες τις κάθετες διόδους. Στην αριστερή πτέρυγα βρισκόταν το ιταλικό ιππικό και ενδεχομένως και Βέρβεροι ιππείς. Στη δεξιά πτέρυγα βρισκόταν το ιππικό και το πεζικό των Νουμιδών υπό τον Μασσανάσση.

Ο στρατός των Καρχηδονίων, με αρχηγό τον Αννίβα, είχε ως εξής: πεζικό: 12.000 μισθοφόροι, μεταξύ των οποίων Λίγυρες, Κέλτες, Μαυριτανοί και προερχόμενοι από τις Βαλεαρίδες, 15.000 Λίβυοι και Καρχηδόνιοι, 15.000 βετεράνοι από την εκστρατεία στην Ιταλική Χερσόνησο και πιθανότατα 4.000 Mακεδόνες· Ιππικό: 2.000 Καρχηδόνιοι, 2.000 Νουμιδοί· ελέφαντες: 80 ή λίγο περισσότεροι.

Η διάταξή τους είχε ως εξής: στο κέντρο, μπροστά από όλους βρίσκονταν οι 80 ή περισσότεροι ελέφαντες, πίσω από αυτούς στην πρώτη γραμμή το μισθοφορικό πεζικό, στη δεύτερη γραμμή οι Λίβυοι και οι Καρχηδόνιοι, καθώς και οι δυνάμεις που είχαν σταλεί από τη Μακεδονία για να βοηθήσουν τους Καρχηδονίους, και τέλος, στην τρίτη γραμμή, σε απόσταση ενός σταδίου -περίπου 200 μέτρων-, οι βετεράνοι της εκστρατείας του Αννίβα στην Ιταλική Χερσόνησο.Στην αριστερή πτέρυγα βρισκόταν το ιππικό των Νουμιδών, ενώ στη δεξιά πτέρυγα το ιππικό της Καρχηδόνας.

Η Μάχη της Ζάμα

Ο Αννίβας ξεκίνησε την επίθεση με τους ελέφαντες, αλλά οι Ρωμαίοι είχαν μάθει πλέον πώς να αντιμετωπίζουν τα τεράστια αυτά ζώα· με σάλπιγγες, που έβγαζαν οξείς ήχους και με δυνατές φωνές τρόμαξαν τους ελέφαντες, οι οποίοι το έβαλαν στα πόδια για να γλιτώσουν από τον θόρυβο και στράφηκαν εναντίον του νουμιδικού ιππικού της αριστερής πλευράς των Καρχηδονίων. Αυτό προκάλεσε χάος και οι γραμμές του καρχηδονιακού ιππικού αναστατώθηκαν. 

Ο Σκιπίων εκμεταλλεύτηκε αυτή την κατάσταση και έστειλε τον Μασσανάσση με τους ιππείς του, ο οποίος βρισκόταν απέναντι από το ιππικό των Καρχηδονίων, να κατατροπώσει τους αντιπάλους. Ωστόσο, ορισμένοι ελέφαντες που δεν είχαν τρομάξει όρμησαν εναντίον του πεζικού των Ρωμαίων. Τότε οι ελαφρά οπλισμένοι Ρωμαίοι πεζοί άρχισαν να στοχεύουν από απόσταση τα παχύδερμα, τα οποία, για να ξεφύγουν από τη βροχή των βελών, προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν όλες τις πιθανές οδούς διαφυγής. 

Οι Ρωμαίοι hastati, χρησιμοποιώντας τον ελεύθερο χώρο, παραμέρισαν και απλώς δημιούργησαν διόδους για να περάσουν οι ελέφαντες. Οι ελέφαντες, χτυπημένοι από τους λεγεωνάριους της δεύτερης γραμμής (principes), καθώς και από τους ελαφρά οπλισμένους Ρωμαίους, οι οποίοι είχαν κρυφτεί πίσω από τους λεγεωνάριους της πρώτης γραμμής (hastati), τράπηκαν σε φυγή και έπεσαν επάνω στην άλλη πτέρυγα του ιππικού των Καρχηδονίων. Και σε αυτή την περίπτωση, ο διοικητής του ιταλικού ιππικού εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση για να τελειώσει τη μάχη. 

Όλο το ιππικό του Αννίβα ετράπη σε φυγή καταδιωκόμενο από το ιππικό των Ρωμαίων. Επρόκειτο για προμελετημένο σχέδιο; Θα μπορούσε να είναι κι έτσι. Το ιππικό του Αννίβα, το οποίο περίμενε -μάταια- ενισχύσεις από τον γιο του Σύφακος, δεν ήταν τόσο ισχυρό όσο το ρωμαϊκό ιππικό. Ο Αννίβας ενδεχομένως το χρησιμοποίησε για να εξαπατήσει τους Ρωμαίους, κάνοντάς τους να πιστέψουν στη μερική νίκη και να αποσύρουν το ιππικό τους. Ο Αννίβας είχε κάνει κάτι παρόμοιο και στις Κάννες, όπου είχε χρησιμοποιήσει τους πιο αδύναμους πεζούς στο κέντρο της παράταξής του για να οπισθοχωρήσουν και με αυτόν τον τρόπο να προσποιηθεί ότι βρισκόταν σε δύσκολη θέση.

Πράγματι, στο πεδίο της μάχης έφτασαν έως τη σύγκρουση των πεζικών. Οι πρώτες σειρές του Αννίβα δεν άντεξαν (ή έδειχναν ότι δεν άντεχαν) για πολλή ώρα και οπισθοχώρησαν προς τη δεύτερη γραμμή. Ενδεχομένως επρόκειτο για κίνηση τακτικής· ο Αννίβας είχε ίσως μελετήσει τις διηγήσεις των επιζώντων από τις μάχες στις οποίες συμμετείχε ο Σκιπίων και αντιλήφθηκε ότι οι λεγεώνες του τελευταίου δεν ελίσσονταν πλέον όπως εκείνες που είχε κερδίσει στις Κάννες.

Από την άλλη πλευρά, ο Σκιπίων, ακόμη κι αν δεν συμμετείχε άμεσα σε εκείνη τη φοβερή μάχη, είχε ακούσει τις διηγήσεις των περιστατικών από τους επιζώντες και είχε μελετήσει τη στρατηγική και την τακτική του αντιπάλου του.

Οι hastati υπερτερούσαν σε σχέση με την πρώτη γραμμή των Καρχηδονίων, η οποία αποτελούνταν από μισθοφόρους που άρχισαν να οπισθοχωρούν. Η δεύτερη γραμμή, όμως, η οποία αποτελούνταν από Καρχηδονίους, δεν επέτρεψε στους Ρωμαίους να επικρατήσουν και μια σύγκρουση άναψε μέσα στην παράταξη του Αννίβα. 

Ωστόσο, οι hastati ήταν αποκαμωμένοι και η δεύτερη γραμμή των Καρχηδονίων ενίσχυε την άμυνά της. Οι principes με την παρέμβασή τους αναζωπύρωσαν την επίθεση των Ρωμαίων και οδήγησαν στην καταστροφή της δεύτερης γραμμής των Καρχηδονίων. Ο Σκιπίων προσπάθησε να επαναλάβει τον ελιγμό που είχε χρησιμοποιηθεί σε προηγούμενη μάχη και μετακίνησε τις σειρές των στρατιωτών της δεύτερης και της τρίτης γραμμής στα άκρα για να περικυκλώσουν τις δυνάμεις του Αννίβα. 

Ο ελιγμός απέτυχε εν μέρει, επειδή οι βετεράνοι, τους οποίους ο Αννίβας κρατούσε ως εφεδρεία στην τρίτη γραμμή, μακριά από τις πρώτες (πιθανότατα για να απο φύγει ακριβώς αυτή την κίνηση), δεν ήταν δυνατόν να περικυκλωθούν λόγω του ότι ο χώρος ανάμεσα σε αυτούς και τους Ρωμαίους ήταν διάσπαρτος με πτώματα, τα οποία δυσκόλευαν τους ελιγμούς του επιτιθέμενου στρατού, δηλαδή των Ρωμαίων. 

Ο Σκιπίων αναγκάστηκε να βάλει τις δεύτερες γραμμές να γυρίσουν προς τα πίσω, ώστε να αποκρούσουν την επίθεση των Καρχηδονίων, και δεν διέθετε πλέον ομάδα ελιγμού. Ένα επιπλέον πρόβλημα προέκυψε από το γεγονός ότι η τακτική που χρησιμοποίησε ο Σκιπίων για να αποφύγει την επίθεση των ελεφάντων αποδείχθηκε εσφαλμένη και δεν μπόρεσε να εμποδίσει το πεζικό των Καρχηδονίων. Οι δίοδοι που δημιουργήθηκαν δεν επέτρεπαν την εφαρμογή της τακτικής των μικρών μονάδων,στην οποία η διάταξη έπρεπε να έχει το σχήμα σκακιέρας. 

Ως εκ τούτου, από τα πρώτα στάδια της σύγκρουσης επιβαρύνθηκαν οι hastati. Σε αυτό το σημείο, η μάχη ήταν πολύ δύσκολη για τους Ρωμαίους. Οι απώλειες ήταν ασφαλώς λιγότερες σε σχέση με τις απώλειες των Καρχηδονίων, ωστόσο οι συγκρούσεις με τις πρώτες δύο γραμμές των Καρχηδονίων επέτρεψαν στον Αννίβα να εξαντλήσει τους Ρωμαίους πεζούς, καθώς και να εκμεταλλευτεί με τον καλύτερο τρόπο την αριθμητική του υπεροχή. 

Πράγματι, η υποχώρηση των Καρχηδόνιων μισθοφόρων και πολιτών επέτρεψε στους βετεράνους του κέντρου της παράταξης των Καρχηδονίων, οι οποίοι ήταν ακόμη ξεκούραστοι και ακμαίοι, να καλύψουν τα άκρα. Για να μην περικυκλωθεί, γεγονός που θα απέβαινε μοιραίο για την πλευρά του, ο Σκιπίων επέκτεινε το μέτωπό του, περιορίζοντας το βάθος, μέχρι να καλύψει όλο το μέτωπο των Καρχηδονίων. Χωρίς τη δυνατότητα να ελιχθούν και χωρίς το ιππικό, το οποίο δεν είχε ακόμη επιστρέψει από την καταδίωξη, οι Ρωμαίοι αναγκάστηκαν να συγκρουστούν κατά μέτωπο με έναν εχθρό που υπερείχε απέναντί τους και ως προς τον αριθμό και ως προς την ξεκούραση.

Παρ’ όλα αυτά, οι λεγεωνάριοι δεν έχασαν το θάρρος τους. Αφού διέλυσαν πλήρως το ιππικό των Καρχηδονίων τελικά επέστρεψαν οι επικεφαλής του ρωμαϊκού ιππικού με τους ιππείς τους. Όρμησαν στα νώτα των καρχηδονιακών δυνάμεων, προκαλώντας αναταραχή και σφαγιάζοντας τους εχθρούς. Ο στρατός των Καρχηδονίων περικυκλώθηκε και ηττήθηκε οριστικά. 

Συνέπειες

Η μάχη, που παρ’ ολίγον να εξελιχθεί σε άλλη μια ήττα των Ρωμαίων, έφερε την τελειωτική καταστροφή του Αννίβα και της Καρχηδόνας.

Πέρα από οποιαδήποτε υπόθεση, ο Αννίβας αποπειράθηκε να διεξαγάγει μάχη φθοράς του εχθρού, το μόνο είδος μάχης που του επέτρεπαν οι δυνάμεις που είχε στη διάθεσή του. Σύμφωνα με το στρατηγικό του σχέδιο, οι Ρωμαίοι έπρεπε να εξαντληθούν από τη σύγκρουση με τρεις γραμμές (ελέφαντες, μισθοφόροι, Καρχηδόνιοι νεοσύλλεκτοι) πριν φτάσουν στην κρίσιμη σύγκρουση με τους βετεράνους.

Επρόκειτο για μια ισορροπία δυνάμεων και χρόνου, που ο Σκιπίων ήταν σε θέση να ανατρέψει χάρη στην επιθυμία για εκδίκηση των Ρωμαίων λεγεωνάριων, τους οποίους είχε εκπαιδεύσει ο ίδιος μετά την ήττα στις Κάννες. 

Μόνον ο Αννίβας και λίγοι ιππείς κατάφεραν να γλιτώσουν. Οι απώλειες των Ρωμαίων έφτασαν τους 1.500 άνδρες, ενώ εκείνες των Καρχηδονίων τους 20.000 νεκρούς και περίπου τους 20.000 αιχμαλώτους.