Η μάχη του Καμπαλντίνο έγινε στις 11 Ιουνίου 1289 ανάμεσα στους Γουέλφους, από τη Φλωρεντία, και τους Γιβελίνους κυρίως από το Αρέτσο. Οι Γουέλφοι και οι Γιβελίνοι ήταν φατρίες που υποστήριζαν τον Πάπα και τον Αυτοκράτορα της Άγιας Ρωμαίκής Αυτοκρατορίας αντίστοιχα, στις ιταλικές πόλεις-κράτη της Κεντρικής Ιταλίας και της Βόρειας Ιταλίας.
Κατά τον 12ο και 13ο αιώνα, ο ανταγωνισμός μεταξύ αυτών των δύο κομμάτων διαμόρφωσε μια ιδιαίτερα σημαντική πτυχή της εσωτερικής πολιτικής της μεσαιωνικής Ιταλίας. Ο αγώνας για την εξουσία μεταξύ του Παπισμού και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προέκυψε με μια διαμάχη, η οποία ξεκίνησε το 1075 και τελείωσε το 1122. Η μάχη σηματοδότησε την αρχή της ηγεμονίας της Φλωρεντίας στην Τοσκάνη.
Η άμεση αιτία της μάχης ήταν αναφορές ότι οι Γουέλφοι λυμαίνονταν τα μέρη του Αρέτσο, και, χειρότερα, απειλούσαν κάποια κάστρα τους. Τα λάβαρα του πολέμου υψώθηκαν στις 13 Μαΐου, στη Φλωρεντία. Προετοιμάστηκε μια στρατιωτική ομάδα κοντά στη Μπάντια του Ρίπολι με την πρόθεση να προχωρήσει προς το Αρέτσο περνώντας από το Βαλντάρνο. Η πρώτη καθοριστική στρατηγική επιλογή όμως ήταν να διασχίσουν το πέρασμα της Κονσούμα και να συνεχίσουν προς το Αρέτσο περνώντας από το Καζεντίνο. Ήταν μια αιφνίδια και παράτολμη απόφαση, που σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στις υποδείξεις των Γουέλφων του Αρέτσο οι οποίοι ήταν εξόριστοι στη Φλωρεντία.
Από την ανάρρηση του Όθωνα Α’ το 962 ως το δωδέκατο αιώνα η Αυτοκρατορία ήταν η πιο ισχυρή μοναρχία στην Ευρώπη.
ενσωμάτωνε περιοχές της σημερινής Γερμανίας, της Αυστρίας, της Ελβετίας, του Λίχτενσταϊν, του Λουξεμβούργου, της Τσεχίας (Βοημίας), της Σλοβενίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας, καθώς και μεγάλα τμήματα της σημερινής Πολωνίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας. Σε όλο το διάστημα της ιστορίας της η αυτοκρατορία απετελείτο από εκατοντάδες μικρότερα βασίλεια, πριγκιπάτα, δουκάτα, κομητείες, ελεύθερες αυτοκρατορικές πόλεις και άλλα κρατίδια, διαιρούμενα, επανενούμενα, συγχωνευόμενα και πάλι διασπαζόμενα. Παρά το όνομά της κατά το μεγαλύτερο διάστημα της ύπαρξής της η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν περιλάμβανε τη Ρώμη εντός των ορίων της.
Οι δρόμοι πρόσβασης στο Καζεντίνο ήταν απροσπέλαστοι, συνήθως φρουρούνταν και έβριθαν εχθρικών κάστρων όπως το Κάστρο Σαν Νικολό, το Μοντεμινιάιο και το κάστρο της Ρομένα. Το πρωινό της 2ας Ιουνίου οι Γουέλφοι ξεκίνησαν την προέλαση, θέτοντας σε εφαρμογή την εξής απόφαση: διέσχισαν τον Άρνο ανάμεσα στο Ροβετσάνο και το Βαρλούνγκο, και κατευθύνθηκαν προς το Ποντασιέβε. Έπειτα άρχισαν να ανεβαίνουν ζωηρά την Κονσούμα. Οι κοντοτιέροι (στρατιωτικοί αρχηγοί) ήταν ο Γουλιέλμος ντε Ντιρφόρ και ο Εμερίκ ντε Ναρμπόν, συνεπικουρούμενοι από τον Βιέρι ντε Τσέρκι, τον Μπίντο ντέλι Αντιμάρι και τον βαρόνο ντέι Μαντζατόρι.
Μόλις έφτασε η είδηση για την προέλαση των Γουέλφων, οι Γιβελίνοι όφειλαν να αντιδράσουν αναλόγως και ξεκίνησαν προέλαση από το Αρέτσο προς την Μπιμπιένα, για να υπερασπιστούν τα κάστρα των Γκουίντι και των Ουμπερτίνι. Οι αρχηγοί των Γιβελίνων ήταν ο Γουλιελμίνος ντέλι Ουμπερτίνι, επίσκοπος του Αρέτσο, με την αρωγή του Γουλιελμίνου Ρανιέρι των Πάτσι του Βαλντάρνο, επονομαζόμενου Γουλιέλμου Πάτσο, του Γκουινταρέλο ντι Αλεσάντρο από το Ορβιέτο, του Γκουίντο Νοβέλο των Γκουίντι, του Μπονκόντε ντα Μοντεφέλτρο και του αδελφού του, Λότσο.
Πολλοί εξ αυτών είχαν επιζήσει από τις νικηφόρες μάχες του 1288 εναντίον της Σιένας. Στρατεύματα Γιβελίνων συγκεντρώθηκαν στο Αρέτσο από όλη την Ιταλία. Η απόφαση να περάσουν από την Κονσούμα και το Καζεντίνο αποδείχθηκε νικηφόρα για τους Γουέλφους. Τα κάστρα του Καζεντίνο αιφνιδιάστηκαν και δεν αντιστάθηκαν στο πέρασμα του στρατού, ο οποίος απλώθηκε στις παρακείμενες κοιλάδες. Οι Γιβελίνοι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να δώσουν τη μάχη σε ανοιχτή πεδιάδα ώστε να μη βρεθούν πολιορκημένοι μέσα στα κάστρα, αλλά και για να εμποδίσουν τη λεηλασία της υπαίθρου.
Ο επίσκοπος του Αρέτσο έριξε το γάντι της πρόκλησης στους Γουέλφους αρχηγούς που την αποδέχθηκαν με χαρά. Το μέρος που επιλέχθηκε ήταν η πεδιάδα του Καμπαλντίνο, ανάμεσα στο Πόπι και το Πρατοβέκιο, κοντά στον ναΐσκο Τσερτομόντο, στην αριστερή πλευρά του Άρνου. Οι αρχηγοί επέλεξαν τα στρατιωτικά σχέδια και την τακτική. Οι Γουέλφοι ετοίμασαν αρχικά μια αμυντική τακτική. Στον Βιέρι ντέι Τσέρκι ανατέθηκε να ορίσει εκείνους που θα αντιστέκονταν στην πρώτη και πιο βίαιη επίθεση. Ο Τζοβάνι Βιλάνι αφηγείται πως αυτός, βλέποντας λίγο ενθουσιασμό, προσφέρθηκε ο ίδιος, παρότι ήταν ηλικιωμένος και ανάπηρος από το ένα πόδι.
Διαβάστε Επίσης: Η μάχη του Κρεσί (1346) η αρχή του τέλους της εποχής της ιπποσύνης.
Οι Γιβελίνοι επέλεξαν να επιτεθούν στο κέντρο της αντίπαλης παράταξης και προετοίμασαν δώδεκα «παλαδίνους» (προμάχους, ιππότες) για να οδηγήσουν τους «φεντιτόρι», δηλαδή τους ιππείς της πρώτης γραμμής. Ο Γκουίντο Νοβέλο διοικούσε το εφεδρικό ιππικό των Γιβελίνων. Ο Κόρσο Ντονάτι εκείνο των Γουέλφων. Το πρωινό του Σαββάτου 11 Ιουνίου, ημέρα του Αγίου Βαρνάβα, ξεκίνησε η μάχη. Οι Γιβελίνοι έστειλαν ένα πρώτο κύμα τριάντα «φεντιτόρι» σε καλπασμό, με επικεφαλής τον Μπονκόντε ντα Μοντεφέλτρο, ακολουθούμενο από 350 ιππείς. Το πεζικό ακολουθούσε τρέχοντας.
Οι Γουέλφοι «φεντιτόρι» του Βιέρι ντέι Τσέρκι πύκνωσαν τις γραμμές τους και δέχθηκαν την έφοδο. Σχεδόν όλοι έπεσαν από τα άλογα, όμως όσοι διατήρησαν τη σωματική τους ακεραιότητα συνέχισαν τη μάχη πεζή, με πελέκεις, σπαθιά και ρόπαλα. Οι Γιβελίνοι «φεντιτόρι» σφηνώθηκαν μέσα στους κόλπους του εχθρού. Η σύγκρουση έγινε ακατάστατα: διασπάστηκε σε συμπλοκές και μονομαχίες. Τότε ανέλαβαν δράση οι χειριστές καταπέλτη, οι βαλλιστάριοι. Οι Γουέλφοι, καλά προστατευμένοι από τα κινητά τείχη των ορθογώνιων ασπίδων τους, παρακολουθούσαν εκ του ασφαλούς από κοντινή απόσταση.
Οι Γιβελίνοι παρακολουθούσαν από μακριά, έχοντας μικρή ορατότητα γιατί η ατμόσφαιρα εκείνη την ημέρα ήταν ξηρή και σηκωνόταν σκόνη. Το ιππικό των Γουέλφων αποτραβήχτηκε, αλλά οι πτέρυγες του σχηματισμού, αποτελούμενες από το πεζικό, έμειναν στη θέση τους. Εκείνη τη στιγμή άρχισαν να κλείνουν σαν δαγκάνα, περικυκλώνοντας το ιππικό και το πεζικό των Γιβελίνων. Ένας αριθμός Γουέλφων ιππέων που είχαν αποδιοργανωθεί από την επίθεση κατάφερε να υποχωρήσει και να προετοιμαστεί στα μετόπισθεν για τη συνέχεια της μάχης.
Οι βαλλιστάριοι και των δύο πλευρών ενέτειναν τις ρίψεις με βέλη. Ο Εμερίκ ντε Ναρμπόν, ο Γκεράρντο Βετράια ντέι Τορνακουίντσι και ο Γουλιέλμος ντε Ντιρφόρ ηγήθηκαν μιας αντεπίθεσης του ιππικού στο κέντρο της παράταξης. Ο Γουλιέλμος ντε Ντιρφόρ έπεσε στην προσπάθεια αυτή χτυπημένος από σαΐτα. Και ο Εμερίκ ντε Ναρμπόν τραυματίστηκε στο πρόσωπο. Οι Γιβελίνοι ιππείς όρμησαν προς τον Τορνακουίντσι, που κρατούσε το λάβαρο. Η έκβαση της μάχης εκείνη τη στιγμή ήταν πραγματικά αβέβαιη. Αποφασιστικό ρόλο έπαιξαν οι ενέργειες των εφεδρειών. Ο Κόρσο Ντονάτι, σε μια πράξη ανυπακοής, αποφάσισε να καλπάσει με τους ιππείς τής ακόμα ξεκούραστης εφεδρείας του. Οδήγησε την επίθεση ενάντια στο δεξί πλευρό των Γιβελίνων με μεγάλη επιτυχία καθώς διαχώρισε τους ιππείς από τους πεζικάριους.
Ο Γκουίντο Νοβέλο, που παρατηρούσε τη συμπλοκή από το Τσερτομόντο, δεν τον μιμήθηκε: θεώρησε χαμένη τη μάχη και αποσύρθηκε με τους ιππείς του στα κάστρα. Η έκβαση της μάχης είχε κριθεί. Το ιππικό των Γιβελίνων είχε περικυκλωθεί και το πεζικό, αποκομμένο, ήταν αποπροσανατολισμένο. Ο Γουλιελμίνος ντέλι Ουμπερτίνι αντιμετώπισε τους εχθρούς με το πεζικό του κι έπεσε ύστερα από άγρια μάχη. Σκοτώθηκαν ακόμα ο Μπονκόντε ντα Μοντεφέλτρο και ο Γουλιέλμος Πάτσο.
Ύστερα ξεκίνησε η τελική φάση της μάχης: το στάδιο της καταδίωξης για τη σύλληψη αιχμαλώτων που θα ανταλλάσσονταν με λύτρα και της αφαίρεσης των λαβάρων, των όπλων και της εξάρτυσης του εχθρού. Αργά το απόγευμα ξέσπασε καλοκαιρινή μπόρα. Δόθηκε τότε το σύνθημα της αποχώρησης και η καταδίωξη διακόπηκε.
Η μάχη είχε τελειώσει. Άρχισαν να περισυλλέγουν και να προσπαθούν να αναγνωρίσουν τους νεκρούς, που ήταν πάρα πολλοί: από την πλευρά των Γιβελίνων μετρήθηκαν περίπου 1.700 νεκροί από την πλευρά των Γουέλφων, περίπου 300. Ετάφησαν σε μεγάλους κοινούς τάφους κοντά στη μονή του Τσερτομόντο. Πάντοτε υπήρχε η πεποίθηση ότι στο εσωτερικό της ίδιας της εκκλησίας είχε ταφεί ο επίσκοπος Γουλιέλμος Ουμπερτίνι, και η πρόσφατη ανεύρεση υπολειμμάτων από οστά κάτω από το δάπεδο του ναού, στο εσωτερικό ενός τάφου, φαίνεται να επιβεβαιώνει την υπόθεση αυτή.
Διαβάστε Επίσης: Ναυμαχία της Μελόριας 1284 μ.Χ: Η κυριαρχία της Γένοβας στην Μεσόγειο και η καταστροφή της Δημοκρατίας της Πίζας
Συνολικά μεταφέρθηκαν πάνω από χίλιοι αιχμάλωτοι στη Φλωρεντία, ένα μέρος των οποίων απελευθερώθηκε μετά την καταβολή λύτρων. Όσοι δεν ελευθερώθηκαν πέθαναν σε σύντομο χρονικό διάστημα στις φλωρεντινές φυλακές: ήταν μερικές εκατοντάδες. Ετάφησαν δίπλα στην οδό Ρίπολι, στη Φλωρεντία, σε ένα μέρος που ακόμα και σήμερα ονομάζεται «γωνία των Αρετίνων».
Σύντομα η μάχη του Καμπαλντίνο μετατράπηκε από ιστορικό γεγονός σε λογοτεχνικό θέμα. Απασχόλησε τα χρονικά της εποχής, ενώ ο κόσμος μιλούσε επί μακρόν γι’ αυτήν τη μάχη. Η λαϊκή παράδοση προσέδωσε στο συμβάν ρομαντική και μυθική αύρα. Ο Δάντης Αλιγκιέρι, που συμμετείχε στη μάχη μεταξύ των «φεντιτόρι» του Βιέρι ντέι Τσέρκι, έδωσε τη συνεισφορά του, αναφέροντας μέρος της εμπειρίας του στη Θεία Κωμωδία.
Η Μάχη του Καμπαλντίνο εξασφάλισε την κυριαρχία των Γουέλφων στη Φλωρεντία, αν και οι εσωτερικές μάχες μεταξύ των Λευκών και των Μαύρων μεταξύ των Φλωρεντινών Γουέλφων οδήγησαν σε αστικές αναταραχές και την εξορία πολλών, συμπεριλαμβανομένου του Δάντη Αλιγκιέρι (μέλους των Λευκών, της φατρίας που αντιτίθεται περισσότερο στην παπική εξουσία).
Διαβάστε Επίσης: Η ταπεινωτική ήττα του Καρλομάγνου στο πέρασμα του Ρονσεβώ, γεγονός που ενέπνευσε τον μύθο του Ρολάνδου, του πιστού και ατρόμητου ιππότη του Μεσαίωνα