Η μάχη στο πέρασμα του Ρονσεβώ, το έτος 778, αν και μνημονεύεται ως μία από τις ενδοξότερες μάχες στις οποίες ηγήθηκε ο Καρλομάγνος, βασιλιάς των Φράγκων, δεν θα έπρεπε να θεωρείται αληθινή και σπουδαία μάχη, ενώ αμφισβητείται ακόμα και το αν μπορεί να θεωρηθεί επεισόδιο της επονομαζόμενης Ισπανικής Ρεκονκίστα, μιας και αυτή προωθήθηκε από τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Ιβηρικής, ενώ το Ρονσεβώ αποτέλεσε μέρος των στρατιωτικών επιχειρήσεων με τις οποίες ο Καρλομάγνος προσπάθησε να επεκτείνει την αυτοκρατορία του.
Αυτή η σύγκρουση ήταν πράγματι ένα ιδιαίτερα αφύσικο πολεμικό επεισόδιο, το οποίο υμνήθηκε στη Δύση με τα πρωικά άσματα που συνέθεσαν οι τροβαδούροι, διαιωνίζοντας αφενός τον μύθο ενός μεγάλου ηγεμόνα που υποστήριξε αποφασιστικά τις αξίες της χριστιανικής πίστης και αναδείχθηκε ο καλύτερος και σπουδαιότερος υπερασπιστής τους, αφετέρου τον μύθο του πιστού και ατρόμητου ήρωα (του ιππότη Ρολάνδου) και του προδότη (του Γκανελόν του Μάιντς).
μεταρωμαϊκό Μεσαιωνικό βασίλειο στη Δυτική Ευρώπη. Η αυτοκρατορία άντεξε όσο ήταν εν ζωή ο Καρλομάγνος, ενώ αργότερα διαιρέθηκε ανάμεσα στους διαδόχους, όμως οι μεταρρυθμίσεις του και το θρησκευτικό σθένος του επηρέασαν ριζικά όλη τη ζωή και την πολιτική της ηπειρωτικής Ευρώπης στους αιώνες που ακολούθησαν.
Ο Καρλομάγνος ξεκίνησε την εκστρατεία της Ισπανίας συγκεντρώνοντας μεγάλο στρατό. Οι δύο Αμπασίδες Άραβες του είχαν περιγράψει μια κατάσταση εξαιρετικά δραματική, με σενάρια θανάτου και σφετερισμών. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για αυτόνομες συμμορίες ληστών που έκαναν τις συνήθεις επιδρομές τους. Από τα βορειοανατολικά του Πουατιέ, όπου είχε κερδίσει ο παππούς του ο Κάρολος Μαρτέλος σε άλλη μάχη, ο Καρλομάγνος ξεκίνησε να κατακτήσει την Ισπανία, την οποία θεωρούσε εύκολη καθώς, σύμφωνα με τα όσα του είχαν περιγράψει οι Αμπασίδες Αλ-Αράμπι και Σουλεϊμάν, φαινόταν μια γρήγορη νίκη: τον πληροφόρησαν ο μεν πρώτος ότι οι Αμπασίδες μόλις τον έβλεπαν να φτάνει στη Σαραγόσα θα τον υποδέχονταν με τιμές Αμπασίδη χαλίφη της Βαγδάτης, ο δε δεύτερος ότι όχι μόνο οι Αμπασίδες αλλά και οι Βέρβεροι θα του άνοιγαν το οχυρό της Βαρκελώνης.
Έχοντας κατακτηθεί με σκληρό τρόπο και χωρίς συγκεκριμένο λόγο, η Παμπλόνα, που παραδόξως δεν ήταν αραβική αλλά από καιρό χριστιανική βασκική πόλη, επιφύλαξε στον Καρλομάγνο την πρώτη έκπληξη. Οι Άραβες με τους οποίους επικοινωνούσε του είχαν υποσχεθεί ότι αυτή η επίσκεψη στην Ισπανία θα ήταν σχεδόν σαν τουριστική περιήγηση, όμως ήδη από τα πρώτα σημάδια ο Κάρολος συνειδητοποίησε ότι τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά. Όπου κι αν πήγαινε, η εχθρότητα απέναντί του δεν έδειχνε ότι ο λαός ένιωθε καταπιεσμένος από τους Ομεϋάδες. Όταν έφτασε στη Σαραγόσα, συνειδητοποίησε ότι οι Αμπασίδες Άραβες δεν έπαιζαν καθόλου σημαντικό ρόλο και ότι οι Ομεϋάδες κυβερνούσαν καλά, ενώ η εξέγερση του λαού που θα ξεσπούσε με την άφιξή του δεν είχε καμία απολύτως βάση το ίδιο και στη Βαρκελώνη, όπου μάλιστα διαπίστωσε ότι ο Σουλεϊμάν είχε ήδη προσχωρήσει στις γραμμές των Ομεϋαδών της Κόρδοβας του Αμπντ αλ-Ραχμάν.
Η μουσουλμανική εισβολή στην Ιβηρική Χερσόνησο ξεκίνησε το 711, μόλις ολοκληρώθηκε η στρατιωτική κατάκτηση της βόρειας Αφρικής. Εκείνη την περίοδο, στην ηγεσία του βασιλείου των Βησιγότθων βρισκόταν ο Ροδερίκος (πιο γνωστός ως Δον Ροδρίγο), που αφού πήρε τη θέση του αποθανόντος βασιλιά Βίτιτσα, βρέθηκε αντιμέτωπος με τους γιους του τελευταίου. Μαθαίνοντας για τις εσωτερικές αναταραχές του βασιλείου των Βησιγότθων, το 710 ο Άραβας κυβερνήτης Μούσα Ιμπν Νουσαΐρ αποφάσισε να αποστείλει εκστρατευτικό σώμα υπό τη διοίκηση του Βερβέρου Ταρίκ Ιμπν Μαλίκ, με σκοπό να λεηλατήσει τα ιβηρικά εδάφη. Αλ-Ανταλούς που έδωσαν οι στο τμήμα της Ιβηρικής Χερσονήσου που έλεγχαν και κυβερνούσαν.
Οι πλέον έγκυρες μελέτες έχουν δείξει από καιρό ότι ο όρος προέρχεται από την έκφραση “Landahlauts” (εδαφικά μερίδια) της γοτθικής γλώσσας, τα «φέουδα» δηλαδή που είχαν αποδοθεί στους είναι το όνομα μουσουλμάνοι Βησιγότθους ευγενείς. Οι Άραβες απλώς προσάρτησαν το οριστικό άρθρο τους al” σε όλη τη λέξη κι έτσι γεννήθηκε το επίθετο “al-Landalloutsiyya”,
Ο πανούργος χαλίφης είχε πολύ έξυπνα ήδη παραχωρήσει, μεταξύ άλλων, πραγματική αυτονομία στους Βάσκους (λαός περήφανος για την εθνικότητά του, όπως θα δούμε), οι οποίοι ήταν πολύ ικανοποιημένοι από την κατάσταση και δεν είχαν φυσικά καμία διάθεση να γίνουν υπήκοοι ενός νέου χαλίφη που αντί να οικοδομήσει την ειρήνη και τη γαλήνη θα εκμηδένιζε χωρίς αιτία την πόλη τους, μαζί με έναν ισχυρό Φράγκο σύμμαχο συνοδεία μεγάλου αριθμού αντρών· μια ακόμη αιτία αποστροφής προς τον Φράγκο ηγεμόνα -αν και ήταν και οι ίδιοι Χριστιανοί- ήταν το ότι γνώριζαν πως ο Καρλομάγνος, ενώ πρώτη τους συνάντηση.
Απογοητευμένος, σκεφτόταν ήδη να εγκαταλείψει την επιχείρηση στην Ισπανία. Έτοιμος πια να επισπεύσει αυτό τον στόχο, έλαβε την είδηση ότι οι Σάξονες, με τον αρχηγό τους Βιτικίνδο επικεφαλής, προέλαυναν προς την Κολονία. Ήταν, λοιπόν, αναγκαία η γρήγορη επάνοδος στην πατρίδα για να υπερασπιστεί τα δικά του εδάφη, αντί να προχωρήσει σε άλλα όπου μάλιστα η επιτυχία ήταν αμφίβολη. Ξεκινώντας την πορεία της επιστροφής με τη μεγάλη στρατιά του, άρχισε να οπισθοχωρεί προς τα βόρεια, επιλέγοντας μια διαδρομή που ανέβαινε τα Πυρηναία, στα περίχωρα της μικρής πόλης η οποία σήμερα ονομάζεται Ρονθεσβάγιες.
Για να το κάνει αυτό, έπρεπε να διασχίσει εκ νέου την περιοχή των Βάσκων, απέναντι στους οποίους είχε δειχτεί ανελέητος στον πηγαιμό, και τις οχυρώσεις της Παμπλόνας τις οποίες είχε καταστρέψει ολοκληρωτικά. Οι άντρες του άρχισαν να διασχίζουν τις κλεισώρειες των Πυρηναίων σε μακριές γραμμές. Κατά την αργή προέλαση, λόγω του εδάφους από το οποίο διέρχονταν, σίγουρα δεν θα μπορούσαν να εμπλακούν σε στρατιωτικό ελιγμό, οπότε προχωρούσαν είτε ένας ένας είτε το πολύ τρεις τρεις στα πιο φαρδιά σημεία του στενού. Τελευταία έφτασε στην είσοδο του περάσματος η οπισθοφυλακή.
Μόλις όμως μπήκαν στη στενή κοιλάδα, δέχθηκαν επίθεση από πίσω από τους Βάσκους και σφαγιάστηκαν ολοσχερώς. Στη μέση του στενού όπου μόλις είχαν φτάσει οι στρατιώτες, περπατώντας στο κέντρο, είχαν δεξιά και αριστερά τους απότομους κάθετους βράχους. Πάνω σε αυτούς, στα υψίπεδα, βρίσκονταν μικρά χωριά Βάσκων που ζούσαν με λίγα αιγοπρόβατα· αυτή ήταν η μόνη περιουσία τους. Στην κορυφή των βράχων, οι Βάσκοι περίμεναν από μέρες επάνω στις μεγάλες πέτρες, έχοντας πληροφορηθεί ότι η στρατιά του Καρλομάγνου θα περνούσε ξανά από τα μέρη τους.
Τη στιγμή της επίθεσης στην οπισθοφυλακή, με ένα συμφωνημένο σινιάλο, στην περιοχή του Αρνεγκί, άρχισαν να πέφτουν στην κοιλάδα, με τρομακτικό βουητό, χιονοστιβάδες οι πέτρες από πλαγιές καλυμμένες με θάμνους, προκαλώντας τρόμο και την αίσθηση ότι η ζημιά ήταν μεγαλύτερη από την πραγματική. Οι πολεμιστές τράπηκαν σε φυγή και βρέθηκαν μέσα σε μια στιγμή σκορπισμένοι και απροστάτευτοι ανάμεσα σε σωρούς από πέτρες και αφηνιασμένα ζώα, με την εξάρτυσή τους αχρηστευμένη, εντελώς ανίκανοι να αντιδράσουν.
Ξαφνικά, ένα σύννεφο από θανάσιμα βέλη κατέβηκε από ψηλά. Μετά την αιματοχυσία ο εχθρός εξαφανίστηκε χωρίς ίχνη πίσω του, αφήνοντας τους Φράγκους αποδεκατισμένους. Τα Φραγκικά Βασιλικά Χρονικά (Annales Regni Francorum) αναφέρουν ψυχρά τα εξής: «Το στράτευμα μπήκε στα Πυρηναία: στα υψώματα οι Βάσκοι είχαν στήσει ενέδρα επιτέθηκαν σ’ εκείνους που έρχονταν τελευταίοι και συντάραξαν όλο τον στρατό. Αν και οι Φράγκοι ήταν σαφώς ισχυρότεροι, από την άποψη των όπλων και του θάρρους, υπέστησαν ήττα λόγω του ανώμαλου εδάφους και του διαφορετικού τρόπου μάχης.
Πολλοί από την ακολουθία του Καρόλου, την οποία είχε τοποθετήσει στην κεφαλή της στρατάς του, σκοτώθηκαν ή καταληστεύτηκαν ενώ ο εχθρός, γνωρίζοντας τα μέρη, διασκορπίστηκε αμέσως προς όλες τις κατευθύνσεις. Ο βασιλιάς πήρε κατάκαρδα αυτές τις απώλειες, που επισκίασαν μεγάλο μέρος των επιτυχιών στην Ισπανία». Αν ένας χρονικογράφος έγραψε τόσο θλιβερά λόγια, τότε αυτό σημαίνει πως κάτι ανεπανόρθωτο και αλησμόνητο συνέβη. Η άτυχη οπισθοφυλακή διοικούνταν από μια προσωπικότητα που έμεινε στην ιστορία: ήταν ο μαρκήσιος Ρολάνδος της Βρετάνης και το περίφημο Άσμα του Ρολάνδου (Chanson de Roland) ο θρύλος του.
Ήταν ένας στρατιωτικός διοικητής που παρά την ώριμη ηλικία του και τη μεγάλη στρατιωτική εμπειρία του χάθηκε πολύ άδοξα στο πέρασμα του Ρονσεβώ μαζί με άλλες φημισμένες προσωπικότητες, όπως ο αυλικός οικονόμος Εγινάρδος και ο παλατιανός κόμης Άνσελμος. Ακόμα και σήμερα, σ’ αυτό τον ήσυχο δρόμο, σε ύψος 1.057 μέτρων, που μοιάζει μελαγχολικά ειδυλλιακός ανάμεσα στις θαμνώδεις πλαγιές, τις κλεισούρες, τους απόκρημνους βράχους και έναν μικρό ποταμό, οι Βάσκοι των περιχώρων έρχονται για να θυμηθούν την ημέρα και τά την οποία ο λαός τους, ανώνυμοι ορεσίβιοι ντυμένοι με δέρματα από κατσίκες και ελλιπώς οπλισμένοι, νίκησαν τον μεγαλύτερο ηγεμόνα της Δύσης.
Μια ήττα που έμεινε στον Καρλομάγνο τραύμα στην καρδιά, τόσο μεγάλο που δεν πάτησε ξανά το πόδι του στην Ισπανία, η δυναστεία των Ομεϋαδών της Κόρδοβας μπόρεσε να συνεχίσει αδιατάρακτη τη μακρά διάρκειά της στην Ισπανία και ευνόησε σαφώς τον σπουδαίο ηγεμόνα Αμπντ αλ-Ραχμάν, που λόγω αυτής της πάνωλεθρίας γνώρισε εντυπωσιακή απήχηση. Την κέρδισε χάρη στους υπηκόους του, στους οποίους είχε δώσει απόλυτη αυτονομία σε αμυντικά ζητήματα, κι εκείνοι αποδείχθηκαν εξαίρετοι ακρίτες του αραβικού βασιλείου στην Ισπανία.
Δέχθηκε στο τέλος φιλοφρονήσεις ακόμα κι από τον πιο μανιώδη εχθρό του, τον χαλίφη της Βαγδάτης Αμπασίδη Αλ-Μανσούρ: «Στηρίχθηκε στην πολιτική του ικανότητα, στην επιμονή του, και κατόρθωσε να γελοιοποιήσει τους αλαζόνες αντιπάλους του, να εξολοθρεύσει όλους τους στασιαστές και να ενισχύσει τα σύνορα ενάντια στις επιθέσεις των χριστιανών. Αναγνωρίζουμε ότι εδραίωσε μια ισχυρή αυτοκρατορία και ένωσε υπό την ηγεμονία του αχανείς εκτάσεις που μέχρι τότε ήταν χώρες μοιρασμένες ανάμεσα σε ένα σωρό διαφορετικούς αρχηγούς».
Καθώς φαίνεται, ο αντίπαλός του χάρηκε με μια νίκη που θα διατράνωνε τη μουσουλμανική δύναμη στον κόσμο· ξέχασε το σχίσμα και θυμόταν μόνο το ισλαμικό μήνυμα. Χάρη σε μια σειρά επιτυχημένων στρατιωτικών εκστρατειών, ο Καρλομάγνος επέκτεινε το βασίλειο των Φράγκων μέχρις ότου κατέλαβε μεγάλο τμήμα της δυτικής Ευρώπης. Τη νύχτα των Χριστουγέννων του έτους 800, ο πάπας Λέων Γ’ τον έστεψε αυτοκράτορα, ιδρύοντας την Καρολίγγεια αυτοκρατορία. Με τον Καρλομάγνο επήλθε λοιπόν το πέρασμα όσον αφορά την ιστορία της Δυτικής Ευρώπης, από τον νομικό-επίσημο διαχωρισμό ρωμαϊκών και βαρβαρικών βασιλείων σε ένα νέο αυτοκρατορικό μοντέλο.