“δώσε τόξο σε έναν κρητικό, και θα αξίζει το βάρος του σε ασήμι.”
Από την Μινωική εποχή εώς το τέλος του Μεσαίωνα
Οι Κρήτες τοξότες ήταν μια πολύ φημισμένη τάξη πολεμιστών των οποίων οι ειδικές δεξιότητες χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς τόσο στον αρχαίο όσο και στον μεσαιωνικό κόσμο. Χρησιμοποιήθηκαν ιδιαίτερα σε στρατούς, όπως εκείνους των ελληνικών πόλεων-κρατών, ( Αθήνα, Σπάρτη, Ερέτρια, Μακεδονία) καθώς και της αρχαίας Ρώμης και αργότερα του Βυζαντίου.
Από την εποχή των Μινωιτών, οι Κρήτες ήταν φημισμένοι τοξότες, γεγονός που δεν άλλαξε ούτε μετά την άφιξη των Αχαιών και των Δωριέων στην Κρήτη. Ο Κλεινιάς αποδίδει την ανάπτυξη της τοξοβολίας στην τοπογραφία του νησιού, αναφέροντας το τόξο ως «ιδανικό» για την τοπογραφία της Κρήτης.
Ο πρώτος γνωστός μας Κρητικός τοξότης αναφέρεται στην Ιλιάδα και είναι ο Μηριόνης, φίλος του αρχηγού των Κρητών Ιδομενέα.
Οι Δωριείς που εισέβαλαν στο νησί υιοθέτησαν γρήγορα τις συνήθειες των Κρητικών που σχετίζονται με την τοξοβολία και τις αναμείξεις με τη στρατιωτική τους εκπαίδευση. Οι Κρήτες περνούσαν τον περισσότερο χρόνο τους πολεμώντας μεταξύ τους, επομένως δεν φαίνεται να έπαιξαν σημαντικό ρόλο στα ελληνικά πράγματα μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ. Ως επαγγελματίες τοξότες, οι Κρήτες ήταν πιο γρήγοροι και πιό ικανοί στον στόχο απ’ όλους τους Έλληνες.
Μια από τις πρώτες ιστορίες που αποδεικνύουν την αποτελεσματικότητα των Κρητών τοξοτών είναι η Κάθοδος των Μυρίων, το μισθοφορικό σώμα Ελλήνων υπό τις διαταγές του Κύρου, στο οποίο υπηρέτησε ο Ξενοφών και κατέγραψε την πορεία των συμπολεμιστών του στη μάχη στα Κούναξα και την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Ο ελληνικός μισθοφορικός στρατός που εγκλωβίστηκε βαθιά στην Περσία μετά την ήττα του Κύρου, σχημάτισε ένα κοίλο τετράγωνο και βάδισε μέχρι την ασφάλεια της ακτής του Εύξεινου Πόντου.
Κατά την υποχώρηση των Δέκα χιλιάδων μετά τη Μάχη της Κούναξας το 401 π.Χ., οι οπλίτες του Ξενοφώντα μπόρεσαν να συγκρατήσουν τα καταδιωκτικά περσικά στρατεύματα, με τη βοήθεια των Κρητών τοξότων. Οι 200 Κρήτες έδωσαν σκληρή μάχη για να προστατεύσουν τους Έλληνες οπλίτες κατά την πορεία τους, επαναχρησιμοποιώντας εχθρικά περσικά βέλη και μαζεύοντας υλικά στο ταξίδι για να φτιάξουν νέα τόξα όταν χρειαζόταν. Εκεί διακρίθηκαν για την μεγάλη μαχητικότητα και ακρίβεια τους.
Αργότερα οι Σπαρτιάτες τους χρησιμοποίησαν ως μισθοφόρους οι οποίοι εκτελούσαν άριστα το έργο τους. Επίσης στον Μαραθώνα και στην Σαλαμίνα οι Αθηναίοι παρέταξαν τοξότες οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για τους Κρήτες καθόσον μόνο στην Κρήτη γινόταν ευρεία χρήση του τόξου λόγο του είδους του κυνηγιού που υπήρχε τότε. Επίσης τοξότες εμφανίζονται και στις Πλαταιές όπου σώμα με 300 τοξότες προκαλεί μεγάλες απώλειες στον Περσικό στρατό ενώ και στην ναυμαχία της Μυκάλης κάνουν αισθητή την παρουσία τους στα πλοία του συνασπισμένου Ελληνικού στρατοπέδου.
Διαβάστε Επίσης: Τρωικός Πόλεμος: Μύθος η πραγματικότητα; Τα ιστορικά γεγονότα πίσω απο τον μύθο του πιο γνωστού πολέμου της αρχαιότητας.
Οι Κρήτες χρησιμοποιήθηκαν επίσης σε μεγάλο βαθμό από τον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος προσέλαβε Κρητικούς στον στρατό του για να υποστηρίξουν την ασυναγώνιστη φάλαγγα του. Με διοικητή τον Κλέαρχο, 500 Κρήτες συνόδευσαν τη μακεδονική φάλαγγα στη μάχη στον Γρανικό, αντισταθμίζοντας την αριθμητική υπεροχή των Περσών εκείνη την ημέρα και επιτρέποντας τη μετέπειτα νίκη του Αλέξανδρου.
Στην εκστρατεία του Μ.Αλεξάνδρου αρχικά έλαβαν μέρος 500 τοξότες με οπλισμό μια μικρή ασπίδα. Πριν τη μάχη του Γρανικού κατέφτασαν άλλοι 500 Κρήτες από τον Κλέαρχο. Ο Ομβρίων με εντολή του Μ.Αλεξάνδρου αναλαμβάνει επικεφαλής όλων των τοξοτών της στρατιάς. Στη μάχη του Γρανικού ο Κλέαρχος φονεύεται, ενώ οι άλλοι Κρήτες αναλαμβάνουν την εκκαθάριση των δύσβατων στενών της Κιλικίας, ενώ μετά τη μάχη της Ισσού έκαναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στον Αντιλίβανο (Συρία). Όταν ο Αλέξανδρος βρισκόταν στην Αίγυπτο πέθανε ο στρατηγός των τοξοτών Αντίοχος και τον αντικατέστησε ο Κρης Ομβρίων.Οι περισσότεροι Κρήτες, όπως και άλλοι από άλλες περιοχές της Ελλάδος μετά τη μάχη στα Γαυγαμήλα επέστρεψαν στη πατρίδα τους.
Αν και δεν αναφέρονται συχνά, οι πελταστές και οι τοξότες είχαν συχνά την αποστολή να αντιμετωπίζουν τους εχθρικούς ελέφαντες, αν και η μακεδονική φάλαγγα τους σταμάτησε, οι Κρητικοί τοξότες πιθανότατα έπαιξαν τεράστιο ρόλο.
Από την εκστρατεία του Αλέξανδρου οι Κρήτες απέκτησαν ακόμη μεγαλύτερη φήμη και τους επόμενους αιώνες έγιναν οι σημαντικότεροι και διαβόητοι μισθοφόροι της Μεσογείου. Οι συνεχείς συγκρούσεις μεταξύ των κρητικών πόλεων εντάθηκαν τον 3ο αιώνα, το αποτέλεσμα ήταν ότι οι μάχες του Κρητικού πολέμου σκλήρυναν τους χιλιάδες καλά εκπαιδευμένους Κρήτες τοξότες. Τα ελληνιστικά βασίλεια, ιδιαίτερα οι Σελευκίδες και οι Πτολεμαίοι, έγιναν οι καλύτεροι εργοδότες τους, αφού τους προσέλαβαν μαζικά και τότε έμειναν γνωστοί ως οι «καλύτεροι Τοξότες της εποχής». Ο Αντίοχος είχε μαζί του 2.500 Κρήτες τοξότες.
Οι Ρωμαίοι γνώριζαν ότι παρόλο που είχαν το καλύτερο βαρύ πεζικό στον κόσμο, τους έλειπαν οι επιδέξιοι τοξότες, με τον ρόλο παραδοσιακά να πηγαίνει στους νεότερους και λιγότερο έμπειρους Βελίτες ακοντιστές. Οι Κρητικοί τοξότες χρησιμοποιήθηκαν απο τους Ρωμαίους κατά τη διάρκεια των Καρχηδονιακών πολέμων, αν και πολλοί χάθηκαν στις μάχες της λίμνης Τρασιμένης και των Καννών. Ο Λίβιος, έκανε λόγο για την «καταιγίδα των βελών» που εκτόξευσαν οι Κρήτες τοξότες.
Ο Ιούλιος Καίσαρας γνώριζε τα πλεονεκτήματα της ύπαρξης επίλεκτων στρατευμάτων και έτσι είχε Κρήτες τοξότες σε πολλές λεγεώνες του (Sagitarii ex Creta, τοξότες από την Κρήτη) και όλοι οι τοξότες της επίλεκτης 10ης λεγεώνας ήταν Κρήτες. Χρησιμοποίησε επίσης τους Κρητικούς τοξότες σε όλες τις Γαλατικές εκστρατείες του.Θα είχαν δει μάχη στο Βέλγιο, στη Βρετανία και θα είχαν πολεμήσει στην μάχη της Αλέσιας.
Όταν ο Μάρκος Αντώνιος διοικητής του Ρωμαϊκού στόλου της Μεσογείου το 71π.Χ επεχείρησε να κατακτήσει τη Κρήτη, υπέστη οδυνηρή ήττα από το Κρητικό ναυτικό υπό τον στρατηγό Λασθένη. Μετά από λίγο ο Ρωμαίος Μέτελλος το 61 π.Χ με τρεις λεγεώνες αντιμετώπισε τους Κρήτες ενωμένους με αξιόμαχους 26.000 άνδρες. Ο ιστορικός Διόδωρος αναφέρει οτι με τέτοια μαεστρία, ζήλο και τέχνη, είχαν οι Κρήτες στο τοξεύειν, ώστε το τόξον να ονομασθεί Κρητικόν.
Η Κρήτη παρέμεινε μέρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι να καταληφθεί από τη Βενετία στον απόηχο της Τέταρτης Σταυροφορίας. Σε μεγάλο μέρος αυτής της περιόδου το νησί ήταν θέμα (στρατιωτική επαρχία), παρέχοντας τόσο τοξότες όσο και ναύτες για τις βυζαντινές δυνάμεις.
Στη μεγάλη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης, η φθίνουσα Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε ακόμη πρόσβαση σε έναν μικρό αριθμό Κρητών τοξότων. Αν και οι Οθωμανοί κατέκτησαν τελικά την Πόλη, οι υπερασπιστές, ιδιαίτερα οι τοξότες, έδωσαν σκληρή μάχη και ανάγκασαν τα τουρκικά στρατεύματα να υποχωρήσουν μπροστά απο τα τείχη πολλές φορές.
Διαβάστε Επίσης: Η Μάχη του Γρανικού: Η Πρώτη Μεγάλη Νίκη του Αλεξάνδρου εναντίον των Περσών.
Οπλισμός και εκπαίδευση
Αρχικά οι Κρήτες δεν φορούσαν πανοπλία. Ωστόσο αργότερα οι Κρήτες εξοπλίστηκαν με λινοθώρακα ή δερμάτινη πανοπλία. Η θωράκιση που έφεραν οι Κρήτες Τοξότες ήταν ανοικτό κράνος με μεγάλα ανοίγματα έτσι ώστε να έχουν μεγάλο οπτικό πεδίο, εξωφερές μικρό και ίσιο χείλος, ενώ και η διακόσμηση του είναι εντυπωσιακή με θέματα από την φύση. Οι βαθμοφόροι στο κράνος τους είχαν λοφία για να ξεχωρίζουν και να γίνονται άμεσα αντιληπτοί.
Ο Ξενοφών πρώτος αναφέρει τους κόκκινους χιτώνες που φορούσαν οι Κρήτες αγωνιστές. Ήταν εξοπλισμένοι εκτός από τόξο με ξίφος, μια μικρή ασπίδα και ένα στιλέτο, δηλαδή ήταν εξοπλισμένοι και για αγώνα σώμα με σώμα, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους Έλληνες τοξότες και πελταστές που ήταν ελαφρά εξοπλισμένοι για αψιμαχίες.
Οι Κρήτες δεν δίσταζαν να εμπλακούν σε μάχη σώμα με σώμα όταν ήταν αναγκαίο και ήταν άριστα εκπαιδευμένοι για μια τέτοια μάχη. Οι πελταστές, που δεν είχαν πανοπλία, συχνά αναγκάζονταν σε άτακτη υποχώρηση μπροστά στη θυελλώδη επιδρομή των άγριων Κρητών τοξοτών με το κοντό ξίφος. Φυσικά, ενάντια στους βαριά οπλισμένους οπλίτες, οι Κρήτες ασκούσαν τακτικές αψιμαχίας.
Οι Κρήτες τοξότες διοικούνται στο σύνολο τους από ένα πρόσωπο και συνήθως δρούσαν σε ομάδα των δέκα (10) ατόμων και οι αρχηγοί τους ονομάζονταν τοξάρχες.
Η εκπαίδευση των Κρητών ήταν παρόμοια με τους Σπαρτιάτες και οι δωρικές πόλεις του νησιού ήταν αυτές που κράτησαν ζωντανή την παράδοση των Δωριέων πολεμιστών και λέγεται ότι ενέπνευσε τον Λυκούργο να δημιουργήσει τους δικούς του νόμους για τη Σπάρτη.
Νέοι Κρητικοί από την ηλικία των επτά ετών εκπαιδεύονταν για πόλεμο. Όπως μας λένε οι αρχαίοι ιστορικοί, τα παιδιά ζούσαν μαζί, έτρωγαν σε κοινά γεύματα και εκπαιδεύονταν στα όπλα για να μπορέσουν να προστατεύσουν την πόλη τους. Η βασική παράμετρος της εκπαίδευσής τους ήταν και το κυνήγι, στο οποίο το τόξο ήταν πρωταρχικό όπλο, ενώ χρησιμοποιούσαν ευρέως το ακόντιο. Με την αυστηρή στρατιωτική εκπαίδευση παρήχθησαν εξαιρετικοί πολεμιστές, οι οποίοι ήταν ιδιαίτερα επιδέξιοι τοξότες και ακοντιστές.
Το κρητικό τόξο, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αρχαίων πηγών, ήταν ένας τύπος «σύνθετου τόξου», πιθανότατα κατασκευασμένο με τη χρήση κεράτων και ξύλο. Το κρητικό τόξο φαίνεται να έχει εξελιχθεί από τα ανατολικά πρότυπα που εισήχθησαν νωρίς στο νησί. Κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. εισήχθη στην Κρήτη το σκυθικό τόξο, το οποίο εξελίχθηκε από τους ντόπιους τεχνίτες και χρησιμοποιήθηκε ευρέως στους επόμενους αιώνες.
Αυτά τα όπλα, αν και δύσκολα στη χορδή και τη χρήση, έδιναν στους επαγγελματίες Κρήτες τοξότες μεγαλύτερη εμβέλεια από τα απλά ξύλινα τόξα των πολεμιστών της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Το τόξο που χρησιμοποιούσαν οι Κρήτες στην ελληνιστική περίοδο ήταν ένα φονικό όπλο, με βεληνεκές κοντά στα 200 μέτρα. Τα βέλη τους είχαν βαριές, τριγωνικές σιδερένιες ακίδες, που είχαν πολύ καλή απόδοση στο τρύπημα του θώρακα.Το τόξο μαζί με τα βέλη μεταφέρονταν σε μια φαρέτρα, που κρεμόταν στην πλάτη ή στον ώμο.
Ασπίδα: Η ασπίδα των Κρητών ήταν μικρή και στρόγγυλη, πιθανότατα κατασκευασμένη από πλεγμένα κλαδιά λυγαριάς ή ξύλο που ίσως αργότερα χρησιμοποιήθηκε μπρούτζινο επίχρισμα. Συνήθως πάνω της ήταν ζωγραφισμένα σύμβολα που ήταν δημοφιλής στην Κρήτη, ιδιαίτερα τον λαβύρινθο. Οι Κρήτες κρατούσαν το τόξο με το αριστερό χέρι, το ίδιο πάνω στο οποίο ήταν στερεωμένη η ασπίδα.
Διαβάστε Επίσης: Η Πολιορκία και η Άλωση της Κωνσταντινούπολης: Η Ηρωική τελευταία αντίσταση των υπερασπιστών της Πόλης και η κατάλυση της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας.