Η Μινωική έκρηξη ήταν μια καταστροφική ηφαιστειακή έκρηξη που κατέστρεψε το νησί της Θήρας (Σαντορίνη) περίπου το 1600 π.Χ. Κατέστρεψε τον μινωικό οικισμό στο Ακρωτήρι, καθώς και κοινότητες και αγροτικές περιοχές σε κοντινά νησιά και τις ακτές της Κρήτης με επακόλουθους σεισμούς και τσουνάμι. Η έκρηξη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα ηφαιστειακά γεγονότα στη Γη στην ανθρώπινη ιστορία. Η τέφρα από τη μινωική έκρηξη έχει βρεθεί σε όλους σχεδόν τους αρχαιολογικούς χώρους στην Ανατολική Μεσόγειο.
Αν και δεν υπάρχουν ξεκάθαρα αρχαία αρχεία για την έκρηξη, η τέφρα και οι ηφαιστειακές αστραπές του μπορεί να έχουν περιγραφεί στην Αιγυπτιακή Τρικυμία. Τα Κινέζικα Bamboo Annals ανέφεραν ασυνήθιστους κίτρινους ουρανούς και καλοκαιρινό παγετό στην αρχή της δυναστείας Shang, που μπορεί να ήταν συνέπεια του ηφαιστειακού χειμώνα που προκλήθηκε απο την έκρηξη.
Η Θήρα δέν ήταν άγνωστη στήν επιστήμη πρίν από τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις του προηγούμενου αιώνα. Απο γεωλογική και η ηφαιστειολογική άποψη είχε μελετηθεί ήδη απο την αρχαιότητα. Ηταν επί πλέον γνωστό ότι το νησί είχε κατοικηθεί ήδη πριν απο τη μεγάλη έκρηξη. Κατά τους κλασικούς χρόνους είχε αποικιστεί απο τους Μινύες και τους Σπαρτιάτες και τα ερείπια της πρωτεύουσας τους έχουν ανασκαφεί στις αρχές του 20ου αιώνα.
Τα πρώτα προϊστορικά κατάλοιπα είχαν βρεθεί ακόμη νωρίτερα, μόλις τώρα όμως μπορούμε να σχηματίσουμε σαφή ιδέα για τη σπουδαιότητα οχι μόνο της ίδιας της Μινωικής Θήρας αλλα και της Κρήτης και για τις ιστορικές συνέπειες της τρομερής έκρηξης που συνέβει στα μέσα του 16ου αι. π.Χ. Η έκρηξη αυτή, την ώρα ακριβώς της ακμής της Χαλκοκρατίας στο Αιγαίο, όπου η Κρήτη είχε φτάσει στον χρυσό αιώνα της τέχνης, της ευμάρειας και της ισχύος της, επέφερε ανυπολόγιστες καταστροφές στον Μινωικό Πολιτισμό.
Η Θήρα άλλαξε, στην κυριολεξία, τον δρόμο της ιστορικής και πολιτιστικής εξέλιξης σε ολόκληρο τον κόσμο του Αιγαίου και γενικότερα της υπόλοιπης Ευρώπης. Την εποχή εκείνη ακριβώς η Μινωική Κρήτη, ευημερούσα και όντας πανίσχυρη, είχε επεκτείνει την επιρροή της πέρα απο την άμεση περιοχή της. Η επιρροή της αυτή, που σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να χαρακτηριστεί αποικισμός, βασιζόταν σε πνευματική, καλλιτεχνική και τεχνική υπεροχή μάλλον παρά σε κατακτητική δραστηριότητα, και έχει αφήσει τα ίχνη της σε ολόκληρο τον χώρο απο τη Θεσσαλία ως τις Κυκλάδες και απο τα μικρασιατικά παράλια ώς τις Νήσους του Αιόλου, ιδίως τις Λιπάρες. Ο ιδιαιτέρως εκλεπτυσμένος και μάλλον μητριαρχικός αυτός πολιτισμός εξαφανίστηκε απο τη Μεσόγειο. Τον διαδέχθηκε αμέσως, χωρίς κενό, ο Μυκηναϊκός, εύτολμος, πολεμοχαρής και σαφώς πατριαρχικός.
Το γεωλογικό πλαίσιο
Η αλλαγή του Αιγαιακού πολιτισμού οφείλεται στη μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη που έδωσε στη Θήρα την τωρινή της μορφή. Ο σχηματισμός του νησιού αυτού είναι το αποτέλεσμα ολοκλήρων χιλιετηρίδων ηφαιστειακής δραστηριότητας. Αρχικά υπήρχαν δύο μόνο βραχονησίδες, μη ηφαιστειακής προέλευσης. Η μεγαλύτερη είναι ο Άγιος Ηλίας, που αποτελεί σήμερα την υψηλότερη κορυφή της Θήρας (567 μ.). Κατά το τέλος της Τριτογενούς περιόδου, πρίν απο δύο περίπου εκατομμύρια χρόνια, άρχισαν να σχηματίζονται οι πρώτοι ηφαιστειακοί κρατήρες πρός τα νοτιοδυτικά του ασβεστολιθικού βράχου του Αγίου Ηλία, τρείς κατά πάσα πιθανότητα η και τέσσερις. Με τον καιρό αναδύθηκαν πάνω απο την επιφάνεια της θάλασσας και κατόπιν συνενώθηκαν και σχημάτισαν τη σημερινή περιοχή του Ακρωτηρίου, όπου γίνονται τώρα οι ανασκαφές.
Με την πάροδο του χρόνου η ηφαιστειακή ενέργεια δημιούργησε και άλλους πρός τα βόρεια, οκτώ ίσως η και περισσότερους. Έπειτα απο ολόκληρη σειρά εκρήξεων η εκχυνόμενη λάβα και τα άλλα ηφαιστειακά υλικά συνένωσαν τους ηφαιστειακούς αυτούς κώνους σε ένα ενιαίο νησί όπου συσσωματώθηκαν ο Αγιος Ηλίας και οι υπόλοιπες μη ηφαιστειογενείς βραχονησίδες. Αργότερα, τα ηφαίστεια αυτά, το ένα μετά το άλλο, σβήστηκαν. Ύστερα απο χιλιάδες χρόνια το κυκλικό νησί (ένα απο τα ονόματά του ήταν Στρογγύλη) απέκτησε μαυρόχωμα (humus), πανίδα και χλωρίδα και είναι σχεδόν βέβαιο οτι μερικοί απο τους κρατήρες του έγιναν λίμνες με γλυκό νερό.
Τα πρώτα ανθρώπινα ίχνη ανάγονται στο 3000 περίπου π.Χ. Μιάς και όλες οι ηφαιστειογενείς περιοχές είναι εύφορες, δεν άργησαν να ιδρυθούν στο νησί ακμαίοι συνοικισμοί, αν και είναι βέβαιο ότι τα κτίρια τους υπέστησαν επανειλημμένες καταστροφές απο σεισμούς. Οι πρόσφατες ανασκαφές διδάσκουν ότι οι πόλεις και οι εγκαταστάσεις ξαναχτίζονταν αμέσως και σε λαμπρότερη κλίμακα. Το νησί ευημερούσε στη σκιά της κοντινής μεγαλονήσου Κρήτης και των μινωικών της δυναστών.
Διαβάστε Επίσης: Μινωικός Πολιτισμός: Η Άνοδος και η Πτώση του πρώτου προηγμένου πολιτισμού της Ευρώπης.
Η μινωική έκρηξη
Κατά το 1500 π.Χ. ένας αρκετά ισχυρός σεισμός κατέστρεψε τη Θήρα και προξένησε ζημιές στα κτίρια της Κνωσού. Είναι γνωστό ότι τέτοιες δονήσεις επιφέρουν κάποτε την αφύπνιση κοιμωμένων ηφαιστείων. Κάτι ανάλογο συνέβη και στη Θήρα. Λίγο μετά τον σεισμό και ενώ οι κάτοικοι προσπαθούσαν να καθαρίσουν τα χαλάσματα και να στεγαστούν προσωρινά μέσα στα μισοκατεστραμμένα σπίτια, άρχισε η έκρηξη του ηφαιστείου που πήρε σύντομα τρομακτικές διαστάσεις. Το γεγονός όμως ότι στον οικισμό δεν βρέθηκαν καθόλου ανθρώπινοι σκελετοί μαρτυρεί ότι η σειρά από τους προειδοποιητικούς σεισμούς και η αρχική ηφαιστειακή δραστηριότητα εξανάγκασε τους κατοίκους να τον εγκαταλείψουν έγκαιρα.
Τεράστιες μάζες απο κίσσηρη εκσφενδονίστηκαν απο το ηφαίστειο και σκέπασαν ξηρά και θάλασσα και μεταφέρθηκαν αργότερα απο τα κύματα πρός όλες τις κατευθύνσεις. Ακολούθησε η εκτίναξη ηφαιστειακής8 τέφρας που σκέπασε για πολλές μέρες τον ουρανό γύρω απο το ηφαίστειο και, καθώς φαίνεται, μέχρι την Αίγυπτο. Ολόκληρο το νησί θάφτηκε κάτω απο ένα παχύ στρώμα κίσσηρης και τέφρας ύψους 50 και πλέον μέτρων. Κατόπιν επήλθε ο παροξυσμός. Τα πλευρά του ἡφαιστειακού κώνου, κοιλασμένα εσωτερικά απο την τρομερή θερμοκρασία που μετέβαλε τα βραχώδη πετρώματα σε ελαφρόπετρα και τέφρα γέμισαν πόρους και ρωγμές, απο όπου η θάλασσα εισχώρησε στο εσωτερικό του κρατήρα, με αποτέλεσμα μια τρομακτική έκρηξη η, μάλλον, μια σειρά απο εκρήξεις.
Το κεντρικό τμήμα του νησιού που είχε μέχρι τη στιγμή εκείνη το σχήμα υψηλού ηφαιστειακού κώνου ανατινάχθηκε και καταβυθίστηκε στην άβυσσο του κρατήρα μαζί με δύο κομμάτια της βόρειας και της δυτικής περιμέτρου του νησιού. Απο την καταβύθιση αυτή δημιουργήθηκε μια τεράστια κοιλότητα, που ονομάζεται καλδέρα (ισπανική λέξη που σημαίνει καζάνι). Αρχικά είχε βάθος 800 μ., επειδή όμως γέμισε εν μέρη απο τα κατακρημνίσματα του ηφαιστείου μειώθηκε στα 200-400 μ. Η θάλασσα γέμισε την σχεδόν κυκλική αυτή κοιλότητα, δημιουργώντας έτσι την μεγαλύτερη καλδέρα του κόσμου (μαζί με τη Λίμνη του Κρατήρος στο Oregon). Εχει σχήμα ελαφρά ελλειπτικό, διαμέτρου 8-10 χιλιομέτρων. Το μισό νησί, κάπου 3 τετρ. χιλιόμετρα, χάθηκε κάτω απο τη θάλασσα.
Ιστορικές συνέπειες
Ολα τα κρητικά ανάκτορα εμφανίζουν σαφή ίχνη επανειλημμένων καταστροφών και ανοικοδομήσεων, που μπορούν κάλλιστα να οφείλονται σε σεισμούς. Η τελευταία καταστροφή — η καταστροφές — όμως, που συνέβει ανάμεσα στο 1500 και το 1450 π.Χ., υπήρξε ολοκληρωτική. Κανένα ανάκτορο δεν επέζησε, με μοναδική εξαίρεση την Κνωσό. Γενικώς οι αρχαιολόγοι απέδιδαν την γενική αυτή καταστροφή σε κάποια εισβολή η και εισβολές ξένων λαών, κατά κανόνα των Αχαιών.
Αλλά το 1932 σε ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στην Αμνισό, το μυθικό επίνειο του Βασιλιά Μίνωα, βρέθηκε κίσσηρη στο υπόγειο ενός κτιρίου στην παραλία. Μιάς και η κίσσηρη είναι υλικό αποκλειστικά ἡφαιστειακό, η παρουσία της σε μινωικά στρώματα αποκτούσε εξαιρετική σπουδαιότητα. Τότε εκφράστηκε η άποψη για πρώτη φορά την άποψη οτι η Κρήτη πρέπει να καταστράφηκε όχι απο ανθρώπους αλλά απο μια μεγάλη έκρηξη της Θήρας.
Μια πιό πρόσφατη έκρηξη ενός ηφαιστείου βοήθησε πολύ τους μελετητές να καταλάβουν πως μπορεί να ήταν η μεγάλη έκρηξη της Θήρας.Ένα αδελφό ηφαίστειο του ίδιου τύπου με τη Θήρα, το Κρακατόα που βρίσκεται στο νησάκι της Ρακάτα, στο στενό της Σούνδας μεταξύ της Ιάβας και της Σουμάτρας, που η έκρηξή του στις 26/27 Αυγούστου 1883 υπήρξε απολύτως ανάλογη πρός την προϊστορική έκρηξη της Θήρας και παρέχει μια καλή εικόνα της βιαιότητας αυτού του είδους των εκρήξεων. Τα κύρια συμβάντα είναι τα εξής : τεράστιες ποσότητες κίσσηρης σκέπασαν το νησί και την γύρω περιοχή, παρεμποδίζοντας για αρκετούς μήνες τον πλού στα γειτονικά λιμάνια· η ηφαιστειακή τέφρα μετέβαλε τη μέρα σε νύχτα σε ακτίνα μεγαλύτερη απο 150 χιλιόμετρα· τα λεπτότερα μόρια της τέφρας αυτής έφτασαν στη στρατόσφαιρα, σε ύψος περίπου 30 χιλιομέτρων, αιωρούνταν στην ατμόσφαιρα επί μήνες και παρασύρθηκαν σε αποστάσεις χιλιάδων χιλιομέτρων· οι εκρήξεις ακούστηκαν μέχρι 2.000 χιλιόμετρα μακριά απο το ηφαίστειο και τα ηχητικά κύματα έκαναν τρείς φορές το γύρο της Γής προτού σβήσουν· τις χειρότερες καταστροφές όμως προκάλεσαν τα τσουνάμι (παλιρροϊκά κύματα), τα οποία, έφταναν τα 30 μ. ύψος, κατέκλυσαν με τρομακτική ταχύτητα τα παράλια της Ιάβας και της Σουμάτρας και παρέσυραν ογκολίθους, σιδηροτροχιές και ατμομηχανές σιδηροδρόμων, καθώς και ολόκληρα πλοία.
Πολλές μικρές πόλεις και συνοικισμοί καταστράφηκαν και 36.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Η έκταση της περιοχής της έκρηξης στο Κρακατόα ήταν μόλις 22,8 τετραγωνικά χιλιόμετρα σε σχέση πρός τα 83 τ. χλμ. της Θήρας. Κατ᾿ αναλογία λοιπόν πρός την επιφάνεια που καταποντίστηκε, η ισχύς της έκρηξης στη Θήρα πρέπει να ήταν τέσσερις φορές μεγαλύτερη. Οι σχετικές εκτιμήσεις διαφέρουν, ένα όμως είναι βέβαιο: Η Κρήτη, 60 μίλια μόλις μακριά, πρέπει να υπέστη τρομερές ζημίες. Τα παλιρροϊκά κύματα παρέσυραν ο,τι βρισκόταν στις ακτές του νησιού. Η ηφαιστειακή τέφρα κατέστρεψε τη βλάστηση και οι ατμοί του φθορίου δηλητηρίασαν τα έμβια όντα.
Μία σειρά απο σεισμούς, φαινόμενο που παρουσιάζεται τυπικά πρίν και μετά απο κάθε έκρηξη της Θήρας, ερείπωσε τα ανάκτορα και τους μεσογειακούς οικισμούς. Το ύψος του πίδακα της τέφρας υπολογίζεται από τους ηφαιστειολόγους σε περίπου 35 χιλιόμετρα. Οι ποσότητες των ηφαιστειακών αερίων που συγκεντρώθηκαν στην ατμόσφαιρα προκάλεσαν πτώση στη μέση ετήσια θερμοκρασία του πλανήτη έως και 3οC για τουλάχιστον τρία χρόνια. Η τέφρα και η ελαφρόπετρα που εκτινάχθηκαν από το ηφαίστειο σκέπασαν τα απομεινάρια της Στρογγύλης, δηλαδή τη Σαντορίνη, τη Θηρασιά και το Ασπρονήσι και η απόθεση αυτή φτάνει σε ορισμένα σημεία των νησιών μέχρι και τα 80 μέτρα.
Το ανατολικό μέρος της Κρήτης υπέφερε περισσότερο απο το δυτικό. Διόλου περίεργο οτι σε τούτο ακριβώς το τμήμα του νησιού η παράδοση είχε διατηρήσει μέχρι και των ημερών του Ηροδότου την ανάμνηση οτι η Κρήτη είχε μείνει κάποτε χωρίς κατοίκους. Αν η μινωική έκρηξη της Θήρας είχε την ίδια ισχύ με το Κρακατόα, υπολογίζεται οτι ο βρόντος της θα ακούστηκε μέχρι το Γιβραλτάρ, τη Σκανδιναβία, τον Αραβικό Ωκεανό και την Κεντρική Αφρική. Τα νέφη της τέφρας, τα αέρια και οι υδρατμοί που απελευθέρωσε το ηφαίστειο πρέπει να βύθισαν το Νότιο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο σε αδιαπέραστο σκοτάδι για πολλές μέρες. Δεδομένου όμως οτι η καλδέρα της Θήρας είναι πολύ μεγαλύτερη απο τον υπόγειο κρατήρα που δημιούργησε η έκρηξη του Κρακατόα, και ότι το βάθος της θάλασσας μεταξύ Θήρας και Κρήτης είναι πολύ μεγαλύτερο απο όσο στον Ινδικό Ωκεανό κοντά στο ηφαίστειο, μπορούμε να σχηματίσουμε κάποια ιδέα των αποτελεσμάτων που είχε η έκρηξη της Θήρας στην Κρήτη και στις άλλες ακτές που βρίσκονταν μέσα στην ακτίνα δράσεως του ηφαιστείου.
Διαβάστε Επίσης: Τρωικός Πόλεμος: Μύθος η πραγματικότητα; Τα ιστορικά γεγονότα πίσω απο τον μύθο του πιο γνωστού πολέμου της αρχαιότητας.
Υπολογίζεται οτι 20 ως 30 λεπτά μετά την τελική έκρηξη και τον καταποντισμό του τελευταίου τμήματος του νησιού τα παλιρροϊκά κύματα θα έπνιξαν τα βόρεια παράλια της Κρήτης και σε 3 ώρες τις ακτές της ΝΑ Μεσογείου απο την Τυνησία ως τη Συρία. Μπορούμε να πούμε με κατηγορηματικότητα οτι η καταστροφή γνωστών και ερευνημένων τοποθεσιών στην Κρήτη (Αμνισός, Νίρου Χάνι, Μάλια, Γουρνιά, Ψείρα, Μοχλος) οφείλεται σε τσουνάμι. Σ᾿ αυτές προστέθηκε πιο πρόσφατα και το ανάκτορο της Ζάκρου.Η έκρηξη της Θήρας άφησε τις απηχήσεις της και στην Αίγυπτο. Η εμφάνιση των Κεφτιού (Μινωίτες) στις τοιχογραφίες αιγυπτιακών τάφων του 1500 π.Χ. και της επόμενης γενιάς είναι πιθανότατα ενα έμμεσο αποτέλεσμα της μερικής εγκατάλειψης της Κρήτης. Πολλοί αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι η έκρηξη προκάλεσε τεράστια κρίση στη μινωική Κρήτη, ανοίγοντάς έτσι την μυκηναϊκή επιρροή ή ακόμα και κατάκτηση.