Η μάχη της Χαιρώνειας διεξήχθη το 338 π.Χ. μεταξύ του μακεδονικού βασιλείου και των συνασπισμένων στρατευμάτων της Αθήνας, της Κορίνθου, της Κέρκυρας, της Λευκάδας, της Αχαΐας, των Μεγάρων, της Ακαρνανίας, της Εύβοιας και του Κοινού των Βοιωτών, ηγέτιδα του οποίου ήταν η Θήβα.
Η συγκεκριμένη σύγκρουση υπήρξε καθοριστική για τη διαμόρφωση της πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα του ύστερου 4ου αιώνα π.Χ. Ο Φίλιππος Β’, μονάρχης της Μακεδονίας, κατόρθωσε μετά από πολλά έτη αιματηρών εκστρατειών και έντονων διπλωματικών διαβουλεύσεων να καθυποτάξει και τους τελευταίους πυλώνες αντίστασης στα σχέδια του για επικράτηση στον ελλαδικό χώρο. Η μάχη της Χαιρώνειας σηματοδοτεί ουσιαστικά την αφετηρία της μακεδονικής κυριαρχίας στα πολιτικά πράγματα της νότιας Ελλάδας για σχεδόν έναν αιώνα.
Επίσης, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και από στρατιωτική άποψη, αναδεικνύοντας ολοφάνερα την υπεροχή της μακεδονικής φάλαγγας έναντι των προγενέστερων αντίστοιχων τύπων των πόλεων-κρατών.
Ιστορικό
Η μάχη της Χαιρώνειας τερμάτισε την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων- κρατών και τις ένωσε υπό την εξουσία του Φιλιππου Β’ της Μακεδονίας. Επίσης, άνοιξε τον δρόμο για το Κοινό των Ελλήνων στην Κόρινθο και έφερε στο προσκήνιο τον γιο του Φιλίππου, Αλέξανδρο, ο οποίος θα γινόταν ένας από τους ισχυρότερους και σημαντικότερους στρατιωτικούς ηγέτες της ιστορίας.
Τον 5ο αιώνα π.Χ. οι ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν προωθήσει την ανάπτυξη των τεχνών, του τρόπου διακυβέρνησης και του στρατού, αλλά συχνά συγκρούονταν μεταξύ τους για εδαφικά και θρησκευτικά θέματα. Σε διάστημα δύο αιώνων η Σπάρτη, η Αθήνα και η Θήβα έγιναν καθεμιά διαδοχικά η ισχυρότερη και πλέον ανεπτυγμένη πόλη, αλλά καμία δεν απέκτησε επαρκή δύναμη ώστε να ενώσει όλες τις πόλεις-κράτη σε ένα μόνο ελληνικό έθνος. Το 362 π.Χ. τόσο οι μεγάλες όσο και οι μικρές πόλεις-κράτη σχημάτισαν διάφορες ενώσεις και δημιούργησαν δυο στρατούς που συγκρούστηκαν στη μάχη της Μαντινείας.
Μοναδικό αποτέλεσμα της μάχης ήταν ο θάνατος αρκετών ηγετών και η περαιτέρω διαίρεση των πόλεων-κρατών. Οι συγκρούσεις ανάμεσά τους συνεχίστηκαν και κατά τις επόμενες δεκαετίες. Ενώ όμως πολεμούσαν μεταξύ τους, ένας νέος ηγέτης εμφανίστηκε στο βασίλειο της Μακεδονίας στη βόρεια Ελλάδα. Ο Φίλιππος Β΄ πήρε το μακεδονικό στέμμα το 358 π.Χ. και άρχισε αμέσως επιχειρήσεις για να εξασφαλίσει τα βόρεια σύνορα της χώρας από βαρβαρικές φυλές. Όταν ήταν μικρός, ο Φίλιππος υπήρξε όμηρος στη Θήβα, όπου έμαθε να εκτιμά τον ελληνικό πολιτισμό, περιλαμβανομένου και του στρατιωτικού συστήματος.
Υιοθέτησε την ελληνική φάλαγγα για τον στρατό του, αλλά την τροποποίησε ώστε να την κάνει πιο επίφοβη και πιο αποτελεσματική. Αύξησε κατά αρκετά μέτρα το μήκος των δοράτων και διπλασίασε το βάθος του σχηματισμού των φαλάγγων από οκτώ σε δεκαέξι άνδρες. Αυτό έδινε στον στρατό του τη δυνατότητα να εισχωρεί στις αντίπαλες παρατάξεις και να τις διασπά. Επίσης, ο Φίλιππος διαπίστωσε πόσο εκτεθειμένες ήταν οι πτέρυγες των φαλάγγων του και για τον λόγο αυτό σχημάτισε ευκίνητα σώματα ελαφρού πεζικού και ιππικού ώστε να τις προστατεύουν και να προλαβαίνουν τα ρήγματα.
Οι στρατιώτες παρατάσσονταν συνήθως σε 16 σειρές· οι 5 πρώτες κρατούσαν προτεταμένες σε οριζόντια διάταξη τις σάρισες, ενώ οι πίσω σειρές τις στήριζαν στους ώμους των μπροστινών τους στρατιωτών.
Ακόμη σημαντικότερο, πλήρωνε τους στρατιώτες του έτσι ώστε να διατηρεί μόνιμο στρατό, αντί να ακολουθεί την παράδοση εκέινης της εποχής: να στρατολογεί πολίτες κάθε φορά που ήταν αναγκαίο.
Το 346 π.Χ. οι Μακεδόνες κατέκτησαν τη Φωκίδα της νότιας Ελλάδας, κερδίζοντας έτσι μια θέση στη σημαντικότερη συνομοσπονδία των πόλεων-κρατών. Ορισμένοι Έλληνες όμως ήταν αντίθετοι με τη συμμετοχή των Μακεδόνων ιδιαιτέρως αρνητικός στους λόγους του εναντίον των εισβολέων ήταν ο Δημοσθένης. Ωστόσο, δεν κατάφερε να αποκτήσει σημαντική υποστήριξη, αφού πολλές πόλεις-κράτη πίστευαν ότι έπρεπε να ενωθούν απέναντι στον περσικό κίνδυνο αντί να πολεμούν μεταξύ τους.
Το 339 π.Χ. ο Φίλιππος αισθανόταν αρκετά δυνατός ώστε να βαδίσει κατά των νοτιοελληνικών πόλεων-κρατών. Η επιλογή του χρόνου ήταν πολύ καλή, δεδομένου ότι η θέση τους είχε εξασθενίσει ακόμη περισσότερο λόγω των μεταξύ τους συγκρούσεων. Επί πλέον είχαν δαπανήσει τους περισσότερους πόρους τους σε έργα τέχνης αντί να ενισχύσουν τον στρατό. Ειδικότερα η Αθήνα είχε επενδύσει τα αμυντικά κεφάλαιά της σε χρηματοδότηση κοινωνικών προγραμμάτων.
Ωστόσο, όταν πληροφορήθηκαν ότι ο Φίλιππος είχε ξεκινήσει εναντίον τους, η Αθήνα, η Θήβα και αρκετές άλλες μικρές πόλεις-κράτη συνασπίστηκαν για να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική εισβολή. Στις αρχές του 338 π.Χ. οι Έλληνες σύμμαχοι απέκλεισαν τα ορεινά περάσματα που βρίσκονταν στον δρόμο του Φιλίππου προς νότον. Εκείνος όμως πέρασε τα εμπόδια και απώθησε τον ελληνικό στρατό σε μια πεδιάδα κοντά στη Χαιρώνεια. Οι 38.000 οπλίτες της Αθηναϊκής και Θηβαϊκής συμμαχίας παρατάχθηκαν σε μια γραμμή περίπου 1.500 μέτρων με μέτωπο προς τα δυτικά· οι Θηβαίοι αποτελούσαν τη δεξιά πτέρυγα και οι Αθηναίοι την αριστερή.
Η Μάχη
Και οι δύο αντίπαλες παρατάξεις διέπονταν από ακμαίο φρόνημα. Ο Φίλιππος είχε καταφέρει να εμφυσήσει υψηλή αυτοπεποίθηση και ηθικό στο στράτευμά του, αισθήματα που οπωσδήποτε ενισχύονταν σημαντικά από τις πρόσφατες, πολλαπλές νίκες του. Οι Αθηναίοι και οι Βοιωτοί δεν υστερούσαν καθόλου, αμφότεροι, σε ανδρεία και γενναιότητα, ενώ παράλληλα καλούνταν να υπερασπιστούν τις πατρίδες τους.
Αμφότεροι βασίζονταν κυρίως στους σχηματισμούς των φαλάγγων τους, στις οποίες ανήκαν μικρότερες επίλεκτες ομάδες έτοιμες να τρέξουν οπουδήποτε υπήρχε ανάγκη. Η γνωστότερη από αυτές ήταν ο Ιερός Λόχος – ένα σώμα 300 Θηβαίων ζευγαριών.
Ο Φίλιππος παρέταξε τους 40.000 άνδρες του απέναντι από τους Αθηναίους έχοντας τη διοίκηση της δεξιάς φάλαγγας του στρατού του, ενώ ο 18χρονος γιος του Αλέξανδρος ηγείτο της αριστερής. Στην αρχική επίθεση της 1ης Σεπτεμβρίου οι Αθηναίοι αναχαίτισαν τους Μακεδόνες, των οποίων όμως η αριστερή φάλαγγα ανάγκασε τους Θηβαίους σε υποχώρηση. Μετά από αρκετές ώρες σκληρής μάχης, ο Φίλιππος υποχώρησε λίγο, είτε λόγω της ελληνικής πίεσης είτε καταφεύγοντας σε ένα τέχνασμα.
Διαβάστε Επίσης: Μάχη των Λεύκτρων: Η χρήση της «λοξής φάλαγγας» από τον Επαμεινώνδα των Θηβών που τερμάτισε την ηγεμονία της Σπάρτης στον Ελληνικό κόσμο.
Ο βασιλιάς Φίλιππος οπισθοχωρούσε εκτελώντας παραπλανητικούς ελιγμούς που καταπόνησαν και παρέσυραν τους Αθηναίους αντιπάλους του. Οι φάλαγγες οπλιτών που είχαν τοποθετηθεί στο κέντρο αμφότερων των πλευρών συνεπλάκησαν. Πολλοί άνδρες έπεφταν νεκροί και τραυματίες, πράγμα που καθιστούσε αμφίρροπο τον αγώνα μεταξύ τους. Στο μεταξύ, αρκετοί Βοιωτοί και άλλοι συμμαχικοί οπλίτες έσπευσαν να συμβάλλουν στην καταδίωξη του αντίπαλου δεξιού άκρου.
Καθοριστική για την έκβαση της μάχης θεωρείται η συμβολή του ίδιου του Αλέξανδρου ο οποίος σε τούτη την κρίσιμη χρονική στιγμή, περιστοιχιζόμενος από ρωμαλέους μαχητές, επιχείρησε μία παράτολμη ενέργεια, ενδεικτική της ηγετικής φύσης και των προσόντων του.
Όταν προήλασαν οι Αθηναίοι, έκανε μεταβολή και αντεπιτέθηκε, ενώ ταυτοχρόνως ο Αλέξανδρος έριξε το ιππικό του εναντίον της ακάλυπτης εχθρικής πτέρυγας. Ο αθηναϊκός στρατός διασπάστηκε και τράπηκε σε φυγή, αφήνοντας πίσω του 1.000 νεκρούς και 2.000 αιχμαλώτους. Στην άλλη πτέρυγα οι Θηβαίοι, περιλαμβανομένου του Ιερού Λόχου, πολέμησαν μέχρις εσχάτων και σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι.
Οι άριστα εκπαιδευμένοι Μακεδόνες Υπασπιστές είχαν επιτύχει να συμπτυχθούν πειθαρχημένα, ώσπου ξαφνικά ο βασιλιάς τους διέταξε να πραγματοποιήσουν μεταβολή και να στραφούν εναντίον του εχθρού. Η ήδη χαλαρή συνοχή των συμμαχικών δυνάμεων δέχθηκε ένα αποφασιστικό χτύπημα και άρχισε να διαλύεται. Οι άνδρες του συμμαχικού στρατού άρχισαν να εγκαταλείπουν τις θέσεις τους και να υποχωρούν άτακτα. Η νίκη έστεψε για μία ακόμη φορά τα μακεδονικά όπλα. Παρόλα αυτά, ο Φίλιππος δεν επέτρεψε στο ιππικό του να καταδιώξει τους ηττημένους, αποτρέποντας έτσι τη γενικευμένη σφαγή.
Η συμπλοκή ήταν αναμφίβολα πολύνεκρη. Σκοτώθηκαν περισσότεροι από 1.000 Αθηναίοι ενώ παραδόθηκαν τουλάχιστον 2.000 και έγιναν αιχμάλωτοι πολέμου. Δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τις απώλειες των Βοιωτών, αλλά οι νεκροί, οι τραυματίες και οι αιχμάλωτοι πιθανότατα ανέρχονται σε χιλιάδες. Ο διοικητής τους, στρατηγός Θεαγένης, έπεσε ηρωικά.
Αρχαιολογικές ανασκαφές κοντά στο πεδίο της μάχης, στην περιοχή κάτω από το Λιοντάρι της Χαιρώνειας, αποκάλυψαν 254 σκελετούς ανδρών, πιθανώς τους νεκρούς του Ιερού Λόχου. Από αυτούς, δύο είχαν αποτεφρωθεί και οι υπόλοιποι απλά ενταφιαστεί.
Επακόλουθα
Ο Φίλιππος, αποδεικνύοντας ότι ήταν εξ ίσου καλός πολιτικός, απελευθέρωσε τους αιχμαλώτους και έστειλε στην Αθήνα τον Αλέξανδρο για να διαπραγματευθεί τους όρους της ειρήνης. Το μόνο που ζήτησε ο Φίλιππος ήταν να ενωθούν όλες οι πόλεις-κράτη υπό την αρχηγία του για να πολεμήσουν τον κοινό εχθρό, τους Πέρσες.
Ο θριαμβευτής Φίλιππος έστησε τρόπαιο για ανάμνηση της σπουδαίας νίκης και παρέδωσε τους νεκρούς για ταφή. Το αποτέλεσμα της μάχης ανέδειξε το μακεδονικό βασίλειο ως πρωτεύουσα δύναμη και επισφράγισε τις πολυετείς προσπάθειες του Φιλίππου για ένωση του ελληνικού κόσμου με την δημιουργία του Πανελλήνιου Συνεδρίου τον χειμώνα του 338/337 π.Χ, το οποίο τερμάτισε την αυτονομία των πόλεων-κρατών που σχημάτισαν μια κοινή ελληνική κυβέρνηση υπό τον Φίλιππο.
Διαβάστε Επίσης: Ο Μέγας Αλέξανδρος διαβαίνει τον Ελλήσποντο
Γεγονός είναι βέβαια πως οι πόλεις της Αθήνας και της Θήβας ξεκίνησαν νεο πόλεμο εναντίον των Μακεδόνων 3 χρόνια μετά την καταστροφή της Χαιρώνειας, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ανέβηκε στο θρόνο της χώρας του. Η συγκεκριμένη ενέργεια όμως είχε ολέθριες συνέπειες για την παλαιά υπερδύναμη Θήβα, αφού το 335 π.Χ. η πόλη ισοπεδώθηκε ολοκληρωτικά από το νεαρό βασιλιά. Οι Αθηναίοι τρομοκρατήθηκαν από την αμείλικτη πράξη του Αλέξανδρου και αναθεώρησαν την απόφασή τους, συμβιβαζόμενοι και αναγνωρίζοντάς τον ως απόλυτο κυρίαρχο.
Τόσο ο Φίλιππος όσο και ο Αλέξανδρος συνέχισαν την παράδοση των πόλεων-κρατών ενισχύοντας το εμπόριο και τις τέχνες. Πολεμώντας μαζί αντί μεταξύ τους, οι πόλεις-κράτη βοήθησαν τον Αλέξανδρο να νικήσει τους Πέρσες και να επεκτείνει την αυτοκρατορία του σε ολόκληρη την Ασία. Μαζί με τις στρατιωτικές νίκες έφτασε εκεί ο ελληνικός πολιτισμός και ο τρόπος ζωής, που ρίζωσαν στις κατακτημένες περιοχές και επηρέασαν ολόκληρη την αυτοκρατορία – και, αργότερα, τη Ρώμη.
Ο Αλέξανδρος συνέχισε να αναπτύσσει τακτικές και στρατηγικές καινοτομίες επιφέροντας μεταβολές στον πόλεμο, οι οποίες θα αποτελούσαν πρότυπο των συγκρούσεων κατά τους επόμενους αιώνες, κερδίζοντας έτσι τον τίτλο του «Μεγάλου» και μια θέση μεταξύ των σημαντικότερων στρατιωτικών ηγετών της ιστορίας. Η σταδιοδρομία του άρχισε στο πλευρό του πατέρα του στη μάχη της Χαιρώνειας, η οποία επηρέασε σημαντικά το μέλλον της Ελλάδας και ολόκληρου του Δυτικού κόσμου.