Μάχη των Φαρσάλων (48 π.Χ.): H πιο αποφασιστική μάχη του Ιούλιου Καίσαρα που τον έκανε κυρίαρχο της Ρώμης

Η Μάχη των Φαρσάλων ήταν η πιο αποφασιστική μάχη κατά τον Ρωμαϊκό Εμφύλιο Πόλεμο του Καίσαρα που διεξήχθη στις 9 Αυγούστου 48 π.Χ. κοντά στα Φάρσαλα στην κεντρική Ελλάδα. Ο Ιούλιος Καίσαρας και οι σύμμαχοί του παρατάχθηκαν απέναντι από τον στρατό της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας υπό τη διοίκηση του Πομπήιου. Ο Πομπήιος είχε την υποστήριξη της πλειοψηφίας των Ρωμαίων γερουσιαστών και ο στρατός του υπερτερούσε σημαντικά έναντι των βετεράνων λεγεώνων του Καίσαρα.

Πιεζόμενος από τους αξιωματικούς του, ο Πομπήιος συμμετείχε απρόθυμα στη μάχη και υπέστη μια συντριπτική ήττα, διαφεύγοντας τελικά από το στρατόπεδο και τους άνδρες του, μεταμφιεσμένος σε απλό πολίτη. Τελικά φτάνοντας στην Αίγυπτο, δολοφονήθηκε κατά την άφιξή του με εντολή του Πτολεμαίου XIII.

Ιστορικό

Μετά την διάβαση του Ρουβίκωνα και έναρξη του Εμφυλίου Πολέμου, ο Καίσαρας είχε καταλάβει τη Ρώμη, αναγκάζοντας τον Πομπήιο και τους συμμάχους του να αποσυρθούν από την Ιταλία και στην συνέχεια νίκησε τα στρατεύματα του Πομπήιου στην Ισπανία. Την περίοδο της εκστρατείας για το 48 π.Χ., ο Καίσαρας διέσχισε την Αδριατική και προχώρησε στο Δυρράχιο. Εκεί, το πολιόρκησε, αλλά ηττήθηκε και γλίτωσε τελευταία στιγμή απο την καταστροφή.

Στη συνέχεια ο Καίσαρας κινήθηκε ανατολικά πρός τη Θεσσαλία, εν μέρει για να βοηθήσει έναν από τους στρατηγούς του του δεχόταν επίθεση από τις δυνάμεις του Μέτελλου Σκιπίωνα που έφτασε από τη Συρία. Ο Πομπήιος επιδίωξε να γλιτώσει την Ιταλία από μια στρατιωτική εισβολή και θέλησε να λήξει τον πόλεμο σε ελληνικό έδαφος, νικώντας εκεί τις δυνάμεις του Καίσαρα. Έτσι προσπάθησε να παγιδεύσει τον Καίσαρα στην Θεσσαλία και να τον αποτρέψει να εμπλακεί με τις δυνάμεις του Μέτελλου Σκιπίωνα που έφτασαν από τη Συρία προς ενίσχυση του Πομπηίου.

Η αποφασιστική μάχη έγινε στις 9 Αυγούστου 48 π.Χ. σύμφωνα με το δημοκρατικό ημερολόγιο. Ωστόσο, σύμφωνα με το Ιουλιανό ημερολόγιο, η ημερομηνία ήταν είτε 29 Ιουνίου είτε πιθανώς 7 Ιουνίου. Η τοποθεσία του πεδίου μάχης ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα αντικείμενο διαμάχης μεταξύ των μελετητών. Ο ίδιος ο Καίσαρας αναφέρει μερικά τοπωνύμια και σύχρονοι μελετητές τοποθετούν το πιθανό σημείο της μάχης στον Παλαιφάρσαλο.

Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση για τον Παλαιφάρσαλο είναι ότι μερικές φορές ταυτίστηκε στις αρχαίες πηγές με τη Φθία, την πατρίδα του Αχιλλέα. Κοντά στην Παλαιά και τη Νέα Φάρσαλο βρισκόταν ένα «Θητίδειο», ή ναός αφιερωμένος στη Θέτιδα, τη μητέρα του Αχιλλέα. Ωστόσο, η Φθία, το βασίλειο του Αχιλλέα και του πατέρα του Πηλέα, συνήθως ταυτίζεται με την κάτω κοιλάδα του Σπερχειού ποταμού, πολύ πιο νότια. 

Διαβάστε επίσης: Η διάβαση του Ρουβίκωνα απο τον Ιούλιο Καίσαρα και το ξεκίνημα του μεγάλου εμφυλίου πολέμου που έφερε το τέλος της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας

Αντίπαλοι στρατοί

Ο συνολικός αριθμός των στρατιωτών σε κάθε πλευρά είναι άγνωστος επειδή οι αρχαίες μαρτυρίες της μάχης επικεντρώνονταν κυρίως στον αριθμό των Ιταλών λεγεωνάριων μόνο, θεωρώντας τα συμμαχικά σώματα μη υπηκόων ως κατώτερα και ασήμαντα. Σύμφωνα με τον Καίσαρα, ο δικός του στρατός περιελάμβανε 22.000 Ρωμαίους λεγεωνάριους κατανεμημένους σε 80 κοόρτες (8 λεγεώνες), μαζί με 1.000 Γαλάτες και Γερμανούς ιππείς. Όλες οι λεγεώνες του Καίσαρα ήταν ανεπαρκείς. Μερικές είχαν μόνο περίπου χίλιους άνδρες την εποχή της μάχης, εν μέρει λόγω των απωλειών στο Δυρράχιο και εν μέρει στην επιθυμία του Καίσαρα να προχωρήσει γρήγορα με ένα ευκίνητο σώμα σε αντίθεση με έναν δυσκίνητο και μεγάλο στρατό. Μια άλλη πηγή προσθέτει ότι είχε στρατολογήσει ελληνικό ελαφρύ πεζικό από τη Δολοπία, την Ακαρνανία και την Αιτωλία αλλα αυτοί δεν ξεπερνούσαν τις μερικές χιλιάδες. Ο Καίσαρας, ο Αππιανός και ο Πλούταρχος αριθμούν τον στρατό του Πομπήιου σε 45.000 Ρωμαίους λεγεωνάριους. Ο Πομπήιος είχε 88 κοόρτες ρωμαϊκού πεζικού σε πλήρη ισχύ.

Ήταν στα βοηθητικά του στρατεύματα και ιδιαίτερα στο ιππικό του, τα οποία ήταν όλα πολύ περισσότερα από αυτά του Καίσαρα, που ο Πομπήιος είχε το μεγαλύτερο πλεονέκτημά του.  Φαίνεται ότι είχε στη διάθεσή του από 5.000 έως 7.000 ιππείς και χιλιάδες τοξότες, σφενδονιστές και ελαφρούς πεζούς γενικά. Όλοι αυτοί σχημάτισαν μια εξαιρετικά ποικιλόμορφη ομάδα, συμπεριλαμβανομένων Γαλατών και Γερμανών ιππέων μαζί με όλους τους πολύγλωσσους λαούς της Ανατολής – δηλαδή Έλληνες, Θράκες και Ανατολίτες, Σύριους, Φοίνικες και Εβραίους από το Λεβάντε. 

Σε αυτή την τεράστια δύναμη ο Πομπήιος πρόσθεσε και ιππείς που στρατολογήθηκαν από τους δικούς του σκλάβους. Πολλοί από τους ξένους υπηρετούσαν υπό τους δικούς τους ηγεμόνες, γιατί περισσότεροι από δώδεκα δεσπότες και μικροβασιλείς υπό ρωμαϊκή επιρροή στα ανατολικά ήταν υποτελείς του Πομπήιου και κάποιοι εκλέχτηκαν να παρευρεθούν αυτοπροσώπως ή να στείλουν πληρεξούσιους. 

Καισαρικές λεγεώνες 

Ο Καίσαρας είχε μαζί του τις ακόλουθες λεγεώνες:

• Τη λεγεώνα VI (αργότερα ονομάστηκε Ferrata) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων 
• Τη VII λεγεώνα (αργότερα ονομάστηκε Claudia Pia Fidelis) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων  
• Τη VIII λεγεώνα (αργότερα ονομαζόταν Augusta) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων  
• Τη ΙΧ λεγεώνα (αργότερα ονομάστηκε Hispania) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων 
• Τη λεγεώνα X (Equestris, που αργότερα ονομάστηκε Gemina) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων 
• Τη XI λεγεώνα (αργότερα ονομάστηκε Paterna και Claudia Pia Fidelis, με τον ίδιο τίτλο με την έβδομη) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων 
• Τη XII λεγεώνα (αργότερα ονομάστηκε Fulminata) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων 
• Τη ΧΙΙΙ λεγεώνα (αργότερα ονομαζόταν και Gemina, η «δίδυμη» του δέκατου) βετεράνοι των Γαλατικών Πολέμων 
• Τη XXVII λεγεώνα που συγκροτήθηκε το καλοκαίρι του 49 π.Χ

Το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του Καίσαρα στα Φάρσαλα αποτελούνταν από τους βετεράνους του από τους Γαλατικούς Πολέμους, οι οποίοι ήταν πολύ έμπειροι και σκληραγωγημένοι στρατιώτες που ήταν απόλυτα αφοσιωμένοι στον διοικητή τους.

Διαβάστε επίσης: Η κατάκτηση της Γαλατίας απο τον Ιούλιο Καίσαρα: Μια απο τις σημαντικότερες συγκρούσεις του Αρχαίου Κόσμου που άλλαξε την πορεία της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας

Ανάπτυξη 

Οι δύο στρατηγοί ανέπτυξαν τις λεγεώνες τους στις παραδοσιακές ρωμαϊκές τρεις γραμμές ( triple acies ), με τα δεξιά του Πομπήιου και τα αριστερά του Καίσαρα να καλύπτονται απο τον ποταμό Ενιπέα. Καθώς το ρέμα παρείχε αρκετή προστασία σε εκείνη την πλευρά, ο Πομπήιος κίνησε σχεδόν όλο το ιππικό, τους τοξότες και τους σφενδονιστές του προς τα αριστερά, για να αξιοποιήσει στο έπακρο την αριθμητική τους υπεροχή.  Μόνο μια μικρή δύναμη 500–600 μονάδων του Ποντιακού ιππικού και λίγο Καππαδοκικού πεζικού τοποθετήθηκε στη δεξιά πλευρά του. Ο Πομπήιος τοποθέτησε τις ισχυρότερες λεγεώνες του στο κέντρο και τις πτέρυγες της γραμμής πεζικού του και τοποθέτησε περίπου 2.000 επαναστρατολογημένους βετεράνους σε όλη τη γραμμή για να εμπνεύσει τους λιγότερο έμπειρους λεγεωνάριους. Οι κοόρτες του Πομπηίου ήταν παραταγμένες σε έναν ασυνήθιστα παχύ σχηματισμό, με βάθος 10 ανδρών: το καθήκον τους ήταν απλώς να ακινητοποιήσουν τον εχθρό ενώ το ιππικό του Πομπήιου, το κλειδί της νίκης του, θα διέσχιζε το πλευρό και θα χτυπούσε το πίσω μέρος του Καίσαρα. 

Ο Καίσαρας ανέπτυξε επίσης τους άντρες του σε τρεις γραμμές, αλλά, επειδή υστερούσε σε αριθμούς, έπρεπε να λεπτύνει τις τάξεις τους σε βάθος μόνο έξι ανδρών, προκειμένου να ταιριάζει με την γραμμή του Πομπήιου. Το αριστερό του πλευρό που ακουμπούσε στον ποταμό Ενιπέα, αποτελούνταν από την IX λεγεώνα και συμπληρώθηκε από την VIII λεγεώνα, που διοικούνταν από τον Μάρκο Αντώνιο. Οι VI, XII, XI και XIII αποτελούσαν το κέντρο και στα δεξιά του τοποθέτησε την αγαπημένη του Δέκατη λεγεώνα. Ο ίδιος ο Καίσαρας πήρε τη θέση του στα δεξιά, απέναντι από τον Πομπήιο. Όταν είδε τον πολύ μεγαλύτερο στρατό του Πομπήιου, ο Καίσαρας ένιωσε δυσφορία και αδυνάτισε περαιτέρω την τρίτη του γραμμή για να σχηματίσει μια τέταρτη γραμμή στα δεξιά του: αυτή θα είχε την αποστολή να αντιμετωπίσει την επίθεση του εχθρικού ιππικού, που ήξερε ότι το κατώτερο αριθμητικά ιππικό του δεν μπορούσε να αντέξει χωρίς υποστήριξη. Έδωσε σε αυτή τη νέα σειρά λεπτομερείς οδηγίες για τον ρόλο που θα έπαιζαν, αφήνοντας να εννοηθεί ότι πάνω τους θα κρινόταν η πορεία της μάχης, και έδωσε αυστηρές εντολές στην τρίτη γραμμή του να μην επιτεθεί μέχρι να δώσει ο ίδιος εντολή.

Μάχη 

Σύμφωνα με τον Καίσαρα υπήρχε σημαντική απόσταση μεταξύ των δύο στρατών. Ο Πομπήιος διέταξε τους άντρες του να μην επιτεθούν, αλλά να περιμένουν μέχρι να έρθουν οι λεγεώνες του Καίσαρα σε κοντινή απόσταση. Ο σύμβουλος του Πομπήιου Γάιος Τριάριος πίστευε ότι το πεζικό του Καίσαρα θα κουραζόταν και θα έπεφτε σε αταξία αν αναγκαζόταν να διανύσει διπλάσια απόσταση από την αναμενόμενη απόσταση μιας πορείας μάχης. Επίσης, τα ακίνητα στρατεύματα αναμενόταν να είναι σε θέση να αμυνθούν καλύτερα από τις ρίψεις των πίλας (ακοντίων των λεγεωνάριων).  Βλέποντας ότι ο στρατός του Πομπήιου δεν προχωρούσε, το πεζικό του Καίσαρα υπό τον Μάρκο Αντώνιο και τον Γναίο Δομέτιο Καλβίνο ξεκίνησε την προέλαση. Καθώς οι άντρες του Καίσαρα πλησίαζαν σε απόσταση βολής, σταμάτησαν για να ξεκουραστούν και να ανασυνταχθούν πριν συνεχίσουν την επίθεση. Στην συνέχεια οι λεγεώνες του Καίσαρα επιτέθηκαν στις εχθρικές γραμμές. Η δεξιά και η κεντρική γραμμή του Πομπήιου συγκρατήθηκαν καθώς οι δύο στρατοί συγκρούστηκαν.

Καθώς το πεζικό πολεμούσε, ο Λαβιηνός διέταξε το ιππικό του Πομπήιου στο αριστερό του πλευρό να επιτεθεί στο ιππικό του Καίσαρα. Όπως ήταν αναμενόμενο απώθησαν επιτυχώς το ιππικό του Καίσαρα. Τότε ο Καίσαρας αποκάλυψε την κρυμμένη τέταρτη γραμμή του πεζικού του και εξέπληξε το ιππικό του Πομπήιου. Οι άνδρες του Καίσαρα διατάχθηκαν να κάνουν έφοδο και να χρησιμοποιήσουν τα πίλα (ακόντια) τους για να απωθήσουν το ιππικό του Πομπήιου. Το ιππικό του Πομπήιου πανικοβλήθηκε και υπέστη τεράστιες απώλειες, και στο τέλος διαλύθηκε όταν δέχτηκε την τελική επίθεση απο το ιππικό του Καίσαρα. Αφού απέτυχε να ανασυγκροτηθεί, το υπόλοιπο ιππικό του Πομπήιου υποχώρησε στους λόφους, αφήνοντας το αριστερό φτερό των λεγεώνων του εκτεθειμένο στα κρυμμένα στρατεύματα καθώς το ιππικό του Καίσαρα, που τώρα περιφερόταν γύρω από το πλευρό τους. Τότε ο Καίσαρας διέταξε στην τρίτη γραμμή του, που περιείχε τους πιο σκληραγωγημένους βετεράνους του, να επιτεθεί. Αυτό έσπασε τα στρατεύματα της αριστερής πτέρυγας του Πομπήιου, τα οποία έφυγαν από το πεδίο της μάχης.

Αφού διέλυσε το ιππικό του Πομπήιου, ο Καίσαρας έριξε την τελευταία του σειρά εφεδρειών  – μια κίνηση που σε αυτό το σημείο σήμαινε ότι η μάχη είχε λίγο πολύ αποφασιστεί. Ο Πομπήιος έχασε τη θέληση να πολεμήσει καθώς παρακολούθησε τόσο το ιππικό όσο και τις λεγεώνες υπό τις διαταγές του να σπάζουν τον σχηματισμό και να φεύγουν από τη μάχη, και υποχώρησε στο στρατόπεδό του, αφήνοντας τα υπόλοιπα στρατεύματά του στο κέντρο και τη δεξιά πλευρά στην τύχη τους. 

Διέταξε τους φρουρούς του να υπερασπιστούν το στρατόπεδο καθώς ο ίδιος με την οικογένειά του, φόρτωσε το χρυσάφι και τα υπάρχοντα του και στην συνέχεια διέφυγε μεταμφιεσμένος ως απλός πολίτης. Καθώς ο υπόλοιπος στρατός του Πομπήιου ήταν μπερδεμένος, ο Καίσαρας παρότρυνε τους άντρες του να τελειώσουν τη μάχη κατατροπώνοντας τα υπόλοιπα στρατεύματα του Πομπήιου και καταλαμβάνοντας το στρατόπεδο του. Αφού τελείωσαν τα υπολείμματα των ανδρών του Πομπήιου, επιτέθηκαν με μανία στα τείχη του στρατοπέδου. Οι Θράκες και οι άλλοι βοηθοί που έμειναν στο στρατόπεδο, συνολικά επτά κοόρτες, αμύνθηκαν γενναία, αλλά δεν μπόρεσαν να αποκρούσουν την επίθεση.

Διαβάστε επίσης: Η μάχη των Φιλίππων: Ο Μάρκος Αντώνιος και ο Οκταβιανός παίρνουν εκδίκηση για την δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα.

Ο Πλούταρχος λέει ότι Ρωμαίοι και Έλληνες που παρακολουθούσαν από μακριά τη μάχη, σκέπτονταν ότι κοντά ήταν η συμφορά που η αρχομανία και η πλεονεξία έφερνε. Αδελφοί εναντίον αδελφών, το άνθος και δύναμη της πόλης εναντίον του εαυτού της. Ο Καίσαρ διέταξε να μη θανατωθούν όσοι αντίπαλοι παραδίνονταν. Ειδική εντολή δόθηκε για τον Βρούτο: να μη σκοτωθεί σε καμιά περίπτωση και εάν μεν παραδοθεί, καλώς, ειδάλλως να τον αφήσουν να φύγει απείραχτος.

Ο Καίσαρας είχε κερδίσει τη μεγαλύτερη νίκη του, ισχυριζόμενος ότι έχασε μόνο περίπου 200 στρατιώτες και 30 εκατόνταρχους και ορίζοντας ότι οι απώλειες του Πομπήιου και των Δημοκρατικών ήταν 60.000 άνδρες. Αυτοί οι αριθμοί φαίνονται υπερβολικοί με τον Αππιανό να υποδηλώνει ότι οι απώλειες του Καίσαρα ήταν έως και 1.200 άνδρες και οι απώλειες του Πομπήιου 6.000. Στην ιστορία του πολέμου, ο Καίσαρας επαινούσε την πειθαρχία και την εμπειρία των δικών του ανδρών και θυμόταν κάθε εκατόνταρχο του ονομαστικά.  

Επακόλουθα 

Ο Πομπήιος, απελπισμένος από την ήττα, κατέφυγε με τους συμβούλους του στη Μυτιλήνη και από εκεί στην Κιλικία όπου πραγματοποίησε πολεμικό συμβούλιο. Την ίδια στιγμή, ο Κάτων και οι υποστηρικτές του στο Δυρράχιο προσπάθησαν πρώτα να παραδώσουν τη διοίκηση στον Μάρκο Τύλλιο Κικέρωνα, ο οποίος αρνήθηκε, αποφασίζοντας αντ’ αυτού να επιστρέψει στην Ιταλία. Στη συνέχεια ανασυγκροτήθηκαν στην Κέρκυρα και πήγαν από εκεί στη Λιβύη. Άλλοι, συμπεριλαμβανομένου του Μάρκου Ιούνιου Βρούτου, ζήτησαν συγχώρεση από τον Καίσαρα, όπου στη συνέχεια τον υποδέχτηκε ευγενικά ο Καίσαρας στο στρατόπεδό του. Το πολεμικό συμβούλιο του Πομπήιου αποφάσισε να καταφύγει στην Αίγυπτο, η οποία του είχε παράσχει στρατιωτική βοήθεια τον προηγούμενο χρόνο.

Στον απόηχο της μάχης, ο Καίσαρας κατέλαβε το στρατόπεδο του Πομπήιου και έκαψε την αλληλογραφία του Πομπήιου. Στη συνέχεια ανακοίνωσε ότι θα συγχωρούσε όλους όσους ζητούσαν έλεος. Οι ναυτικές δυνάμεις των δημοκρατικών στην Αδριατική και την Ιταλία ως επί το πλείστον αποσύρθηκαν ή παραδόθηκαν. 

Όταν άκουσε για τη φυγή του Πομπήιου στην Αίγυπτο, ο Καίσαρας συνέχισε την καταδίωξη, αρχικά αποβιβάστηκε στην Ασία και έπειτα έφτασε στην Αλεξάνδρεια στις 2 Οκτωβρίου 48 π.Χ., όπου έμαθε για τον φόνο του Πομπήιου και στη συνέχεια ενεπλάκη σε μια δυναστική διαμάχη μεταξύ του Πτολεμαίου ΙΓ’ και της Κλεοπάτρας. 

Σημασία της Μάχης

Η νίκη του Καίσαρα στα Φάρσαλα τον οδήγησε στην κορυφή της εξουσίας, τερματίζοντας ουσιαστικά την Ρωμαϊκή Δημοκρατία. ​​Η ίδια η μάχη δεν τερμάτισε τον εμφύλιο πόλεμο, αλλά ήταν αποφασιστική και έδωσε στον Καίσαρα τη νομιμότητα. Μέχρι τότε μεγάλο μέρος του ρωμαϊκού κόσμου εκτός Ιταλίας υποστήριζε τον Πομπήιο και τους συμμάχους του. Μετά την ήττα του Πομπήιου, οι πρώην σύμμαχοι άρχισαν να ευθυγραμμίζονται με τον Καίσαρα, καθώς κάποιοι πίστευαν ότι οι θεοί τον ευνοούσαν, ενώ για άλλους ήταν απλή αυτοσυντήρηση. Αυτό ενισχύθηκε ιδιαίτερα απο την φήμη της μάχης καθώς ο Καίσαρας κατάφερε να αρπάξει την νίκη απο μια σχεδόν βέβαιη ήττα στα Φάρσαλα.

Διαβάστε επίσης: Μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.) – Όταν οι Ρωμαϊκές Λεγεώνες νίκησαν την Μακεδονική Φάλαγγα και υπέταξαν οριστικά την Ελλάδα